Khangno khat a khuasuak nading ~ GS Pau
1. MIMAL TAWH KISAI HI
Victoria(1819-1901) Kumpinu in a neu lai-in lai kin vetlo hihtuak hi. A siamate in a hanthot niloh uh hang zong ki lamdang tuan lo hi. Nikhat a mah a kemnu in amah pen nikhat ni teh England kumpinu ding ahih lam thei sak hi. Tua thu a theih teh Victoria in pilna lo tawh England gam ki-uk zolo ding cih thei ahih manin pilna hong deih a, ama’ thu-in lai hong hahkat pah hi. Tua hi-a, khuasuah zawh nading in eima’ lungsim thupi masa pen hi. Leitung ah mi khuasuak i cihte pen a pil teng, khuak hoih teng, leh a cidam teng cih dan na hi khollo uh a, tupna kician nei teng a hi uh hi.
Amaute in ka tua cih ma teng, mi ka bat zawh mateng, tua ciang peuh mah ka tun zawh mateng, cih tupna nei uh hi. Pil napi, khuak hoih na pi, tupna kician a neilote khuasuak zo tuan lo veve uh hi. Mipil mithupi khat suah zawh nading pen pil leh hai tawh kisai lo a, mimal tawh kisai zaw hi. A kinte, a hanciamte, a citak te, a lungkia lote, a thuakzo te khuasuak peelmawh uh hi. Abeisa kum tampi sung teng kumpi in a mau a demzo ding mipil hong pian’ khakloh nading dalkholhna tawh kawlgam pilna sinzia (Education System) hong susia dikdek uh a, amau’ tate teng gamdang ah pilna sinsak uh hi.
A diakdiakin mikaang lai(English) bang niamsak mahmah uh hi. Sang-a sin bek tawh mipil kisuak zolo ding, cih geel na ahi hi. Ahi zongin pilna a deih khangno pawlkhat amau mimal’ hanciamna tawh pilna zon’ beh uh a, leitung bup na kimlot veve lel uh hi. Tua ahih man in pilna lamah khuasuak nading pen mimal tawh kisai mahmah hi. Mi pawlkhat in amau’ khuasuah lahna pen midang khatpeuh ngawh miikmeek thei uh hi. Laihilh siate peuh ngawh miikmeek thei uh hi. Nu leh pate peuh ngawh miikmeek thei uh hi.
Kumpite peuh mawh miikmeek thei uh hi. Zo paunak ah “Khan’gual bawlin ki mang lo a, ei leh ei bawlin kimang hi” cih a om bangin i khuasuah lahna leh khangual i batlahnate pen midang khatpeuh ngawh mawkmawk theih hilo hi. Midang khatpeuh’ hang hilo-in, ei leh ei kibawl hizaw thei hi. Abeisa hun khat lai-in Guardian Newspaper in Zomi te pen ” un Polished diamond” (a kitaat nailo diamond) hong ci hi. Zomite pen i kitaat nailoh manin i hihna taktak(Being) a kidawk nailo hi bek hi. I sawm peuhpeuh kihih zo lel a, i sin peuhpeuh zong ki theizo lel hi. Tua ahih manin ka tuacih mateng, mi ka bat zawh mateng, ci-in tupna leh hanciamna nei ni.
2. INNKUAN TAWH ZONG KISAI HI
Tate’ading in sia masa pen in nu leh pa hi a, sang masa pen in innkuan ahi hi. Innkuan sung pan nu leh pate’ pattahna dandan in tate hong khangkhia uh ahi hi. Tate a khuasuah nadingin nu leh pate in tavuan kinei hi. Lai pil lua lo pawlkhat pen neu leh pate in a laptoh zawh manin hong khuasuak veve thei uh hi. (Ko innkuan zong hih dan ka hi uh hi) Nu leh Pate bek hilo-in unau sung pan uzawte zong thupi hi. Uzawte in tan 10 hong kanzo peuh leh naute in zong a banbanin hong kanto pah lel uh hi.
Nu leh Pa pawlkhat in tate it khengval uh ahih manin amau’ ut bangin omsak lel uh a hilh leh tai cihte zangselo uh hi. Tua bang tate in nuamsa lua liang uh a, pilna thudon lo uh hi. Nu leh Pa pawlkhat leuleu in tate ukcip lua liang leu leu uh hi. Tua bang tate in amau leh mau ki muanna(Confidence) nei lo uh hi. Meidawi thapai uh a, mainawt ngam lo uh hi. Tua hangin khuasuak lah thei, khangual banlah thei uh hi. Leitung a mualsang pen Everest mualdawn a tung masa pen Nepal gammi Tenzing Norgay (1914-1986) hi a, 1953 kum in tungto hi.
A tapa khat zong 1996 kumin Everest mual tung kah ngei hi. Keen lakpi-ah khau tawh luai-in a kikahto ahih manin lau lah lau,gim zong kisa mahmah a, lamkal pan lungkia-in kilehkik sawm man hi. Khawlmun khat a tun ciangin suangtum khat tungah a pa’min “Tenzing Norgay” cih kigelh a muh teh thathak ngah a, “ka pa’ tun na ciang peuhmah ka tun’zawh ma teng ta lo ding,”ci-in khapet teta sa-in hong kahtohtoh leh a dawn dong hong kahto zo pah lian hi. Tate in pilna lamah ahi zongin nasepna lamah ahi zongin “ka pa’ tun’na ciang, ka nu’ tun’na ciang ka tun’ zawh mateng” cih ding kisam hi.
Tua mah bangin nu leh pate in zong i tate in tua a cih theihnadingin pilna sangpipi, maatutna lianpipi i neih ding kisam ding hi. Innkuan sung ah nu leh pate in pilna na nei masa photphot peuh leh tua in tate na to( Challenge) pah lel a, hanthotthot niloh zong kul nawn se lo-in, amau leh amau in laideihna leh hanciam nopna lungsim hong neitawm pah lel ding hi. Tua mah bangin unau sungah uzawte in tan 10 hong kantan masa photphot peuh leh anaute in zong a banban in hong kantan to pah diamdiam lel ding uh hi. Tua hi a, innkuan sungah nu leh pate thupi a, tua zomah uzawte thupi hi.
3. SANG TAWH ZONG KI SAI HI
Rev.Dr. Kam Khaw Thang (Bible translator) in, “Zomite pen khaici hoih nam i hih manin leihoihna mun ah i po ding kisam hi,” ci-in na gen hi. Zomi sung ah pianpih khuak hoih napi, innkuan sung nuntak haksatna hangin gina takin pilna a sin kha lo, sanghoih ah a kah zolo ki-om hi. Tua hangin pilna lam ah a khuasuak zolo pawlkhat ki om hi. Khangno tampite in pilna deih mahmah uh a, lunglut tak leh lawp takin sin uh ahih man in a kihilh zahzah theizo mahmah lel uh hi.
Ahi zongin pawlkhat pen lai a hilh siate in amau’ pil khop nadingin lai na hilh thei lo mawk uh hi. Tua hangin a khuasuak lah leh khan’gual banlah pawlkhat om thei hi. Tua ahih manin pilna sinna ah Sia hoih kiangah sin ding, sanghoih ah kah idng leh boarder hoih ah om zawh ding kisam hi. A beisa hun in Zomi sungah tan 10 zo ding haksa mahmah a, tua bang kawmkal ah Subject khat ciang bang Distinction ngah bang hong om teh lamdang kisa mahmah hi.
Ahi zongin tuhun ciangin All D tawh zawhna a ngah tampi mah hong om ta hi. 2016 Kumin Zomi sungah All D tawh tan 10 zawhna angah (5) bang hong om hi. Hih mite pen amau’ pilna leh hanciam na zong ki hel ding, nu leh pate’ panpihna zong kihel ding a, sanghoih leh Boarder hoih ah a om khak man uh zong hi pian ve ve hi. Pasian thu vive mah a kisinna Laisiangtho sangte khat leh khat Pasian in thupha a piakzia na kibang khin khollo thei hi. Sang ah a kisin thute a ki bang vive mah hi na pi, mipil misiam a pian’khiat deuhna, Pasian’ mizat a piankhiat deuhna sang om tuam se hi. Hih pen a siapite tawh zong ki sai thei kha ding hi. Tua ahih manin Laisiangtho sangkah nuamte in khuadak siam a, Pasian’ thupha piakdeuh sangte mah ah kah theih ding zong kisam hi.
4. PAWLPI TAWH ZONG KISAI HI
Prof. C. Peter Wagner (1930-) in Church Growth Magazine sungah pawlpi a khantoh theihlohna a hang thu 10 na gen hi. Tua sungah a nambat nihna pen “pawlpi sungah khangnote mun piaklohna hang hi,” ci-in na gen hi. UN Ambassador Sia Hau Do Suan’ in, ” Hih dinmun caing ka tun theih na dingin ka kipat khiatna sakollam BYG(Baptist Youth Group) pan hi,” ci-in teci pang hi. Zomi biakna makaite sugnah zong i muan i suan’teng pen BYG pan a khangkhiate vive ahi uh hi. A neutung pan mah in biakna sungah a khangkhia mite Pasian in laamto a, a mailam ding uh a hoih pen na geelsak den hi (Jer 29:11).
Biakna sungpan a khangkhia khat leh khangkhia lo khat pen hun khatpeuh ciang in Topa in laptoh zia van leh lei zahin hong ki lamdang thei hi. Khangnote a khuasuah theih nadingin biakna makaite in lampi hon’ sak ding zong kisam hi. Biakna makai pawlkhat in khangnote amau’ siamna leh amau’ kivakhna tawh kizui-in pawlpi sungah mun pia uh a, ” I pawlpi in noteng mah hong kilamen hi. Mailam ah nomau mah a makai ding hi uh teh. tua ahih manin Vision lianpi pi hong nei un,” ci-in hanthawn uh hi. tua bang pawlpi sungah khangno te in vision lianpi pi hong nei takpi uh hi. Amau leh amau’ kimuan na (Self-Confidence) zong hong nei uh a, hong khuasuak takpi uh hi.
Biakna makai pawlkhat in khangno te hong khuasuak mawk le uh, amau’ panmun a tuh khak ding leh a suan’ khak ding patau uh hi ding hiam, pawlpi sungah mun pia nuam lo uh hi. Tua bangin khangno a tei tata, a pil tata, a kizang thei tata in pawlpi sungah mun ngah zolo thei gige hi.Hih danin a kizanglo khangnote khua dang leh pawlpi dang khatpeuh ah a va tun’ uh ciangin mite’ suan’ leh muan’ in hong om uh hi. Tedim ah a kizang ngei meello khangno pawlkhat, Yangon leh gamdang a va tun’ uh ciangin na zatcing mahmah lel uh a, makai hoih leh makai gina suak uh, cih ki mu thei hi.
Khangnote a khuasuak deuh pawlpi a om mah bangin , khangnote a khuasuah lo deuh pawlpi zong om hi. Khangno pawlkhat pen tei mahmah uh a, khuasuak zo lua mahmah ding hi na pi, a omna pawlpi in na tawi hiau lo thei hi. Pawlkhat leuleu mite zahin tei khollo napi, apawlpi in a tawi zawh man in hong khuasuak thei uh hi. Pawlpi in khangno te khuasuah nading a tawm a tamin huh thei hi. Khangnote a khuasuah deuh makai a om mah bangin khangnote a khuasuah lo deuh makai zong om hi.
Khangnote in a itdeuh leh a lamnaih deuh uh makai om hi. Makai pawlkhat pen thugen zong kiva lo uh hi. Tua hinapi, khangnote in lamnaih thei mahmah uh hi. Tua bang makaite in khangno te khuasuah uh hi. Khangnote khuasuah nading in pawlpi tawh zong kisai hi. Tua mah bangin makaite tawh zong kisai hi. Tua ahih manin nu leh pate in tate’ mailam ding khualna tawh tate a laamto zo ding makai, tate a khuasuah zo ding pawlpi teelsiam ding kisam hi.
5. OMNA MUN TAWH ZONG KISAI HI
Khuatano pan a khangkhia khangno khat sangin khuapilian pan a khangkhia khangno khat pen a thungaihsutzia(Philosophy) na sangzaw ahih mannin na khuasuak zaw pah hi. IQ (Intelligence Quotient) kikim ciat ciat pen Tedim pan a khangkhia khat sangin Yangon pan a khangkhia khat khuasuak zaw hi. Tua mah bangin Yangon pan a khangkhia khat sangin US pan a khangkhia khat khuasuak zaw toto hi. Khuapi semsem leh pilna ki deih semsem, kipattahzia zong hoih semsem, kiim leh pam in zong hong tawsawn lai ahih manin kikhuasuak sem sem dan hi.
Ka nung ngaihsut kik ciangin ka tate a neu tungpan Yangon khuapi pan a khangkhia bang hi zen leh-uh, tu-a sangin khuasuak zaw theikha ding uh hi. Tua hi-a, i khangno lai-in khuapi sungpan khan’khiat zawh nading hanciam huai hi. Khuasuahna pen omna gam leh gam kiuk zia( Policy) tawh zong kisai mahmah hi. Pilna lam a nengniam gam pan a khangkhia khat sangin pilna lam a laamto gamhoih pan a khangkhia khat khuasuak zaw pek hi. Kawlgam ah pilna lamah a kidawk lua lo khangno pawlkhat US ah a va tun’ uh ciangin President’ Education Award khawng hong ngah giapgiap uh hi.
Tua pen amau’ pil man leh a hanciam man uh zong hi a, laisimzia(Education system) hoihna gam hoih ah aom khak man uh zong a hi hi. Gamhoih te in lampi tuamtuam tawh khangnote laamto uh hi. Khangnote pilna ding leh khantoh nading lampi tuamtuam hon’sak uh hi. Khangno sungpan a pil zawdeuhte leh a teizawdeuhte kumpi vaihawmna tawh mipil gamte ah pilna sangpipite sinsak uh hi. tua bang gamte ah mipil hong tam pah uh a, khangnote zong hong khuasuak zaw pah uh hi. Tua hi a, i khangno lai-in gamhoih pan khan’khiat zawh nading hanciam huai hi.
Gampawlkhat leuleu ah gam makai te in khangthakte in amau a demzawh loh theihtheih nadingin lampi tuamtuam tawh amaa uh khaksak kawikawi uh hi. . Amau’ thuneihna tawh gam sung pilna sinna lam susia uh a, amau’ tate teng pen gamdang ah pilna sinsak se uh hi. Kumsimin laisimzia(Education system) kheel niloh den uh hi. Paulap tuamtuam zong in hun sawtpipi sung sang khak sak pah pah uh hi. Tua in khangnote’ lungsim tampi nawngkaisak a, pilna sinna ah thadah sak tuam mahmah hi. tua hangin sangkah maban a laklawh gawp leh a zom nawnlo zong ki-0m hi. Pilna lamah Zomite i khuasuah lahna pawlkhat pen i omna gam hang zong hi pian veve hi.
THUKHUP NA
Mihingte’ maatutna khempeuh Topa’ hong sepsak vive ahi hi( Isa 26:12). Mihing’ lampan zong bangzah takin pilin , i hanciam sawmvei ta zong in Pasian lo tawh kikhuasuak zo tuan lo veve ding hi. Tua ahih manin i khangno lai-in Pasian zahtakin siatna peel ni. Biakna sungah khangkhia-in, Topa’ maipha mah zong tangtang den ni. Tua hipeuh leh Topa in i mailam nuntak nading tavuan hong la lua mahmah lel ding hi. GS Pau
Comment piaknop aomleh...