Tedim – Ciau (Rih) ASEAN Highway ~ Pu Pau Za Mung
Thu konghonna (Prelude)
Aki teltheih na dingin, taangthu gen bangin kong genmai ding hi. Banghang hiam? cih leh; khua leh tui vaite, ka theihna bang, ke’n gen keileng, kua in, hon gensak thong dingaa; tubang hun laitakin, genkei leng, cikciangin, gennawn thong ding ka hi hiam?
Thupatna
Masangaa ZGKK in, TEDIM – CIAU (RIH) LAMPI vai a gelhte in, tu aa kong at ding ii a Thu patna (Preface) bangbek ahi ding hi. Dr. Dongno in ahong atte in zong, thu muhthakna leh thu telthakna in aki neih baanah, amau’ tupna ngimna, adan leh aziate zong, a thakin telzawk kaan na in ki neituam pha mahmahaa, lungdam huai kasa hi.
Tua hiaa, ama hong gente, clause by clause; phrase by phrase; para: by para: in kong telgenkik ding hi.
Hihbang aa thu ki kupnate in, thu khenna, thu tanhna, ih vaiteng manna ding ahih leh lah hawihsem na vencin; tuabang ahih kei mah leh zongin;
SS LST, Paunaak sungah; Thuthei nai lote in, a theihna ding; A khangnote in pilna leh thu ngaihsut theihna a ngahna ding, Mi ciimsate in za-in, a pilna a khan semsemna ding; A thupil mite in, thu hilhna phate a ngah semsemna ding; acih bangaa ih hihna ding ahi hi.
Tupna leh Ngimna
Hihbangaa kong gen hamtanghna in, thu aki telloh manaa khat leh khat ki theihkhialh na a omkhak ding ka lung hihmawh man ahi hi. Tua ahih mahbangin, thuhawih thupha ngimna tawh ahong kipan ka hi hi. Thuhawih khempeuhin zaknop kimlo ahih zahkhat in; thusia khempeuhin zong, zakthadah huai tuanlo leuleu hi.
Hih Leitungah na bel, a valthong cih a omkei hi. Man tam ih piak leh a manpha hiaa, tawm ih piak leh tawm aman ahi pah hi. Ih kiangaa suangtangh khat olno takin ih tawmthei aa, olno takmah in ih paaikik zothei hi.
Nattun natna in thuak ol hetlo hi. Khua-ul kai ziahzuah kimlai bang, khuadam salua in, ki liing kaaikaai lai liang hi. Nattun za in lim hetlo hi, Kha’ mahmah hi. Ih galmuh bekbek na ngawnin akha nam bang ki zaliang hi. Neek-hak mahmah hi. Tua nattunza ih neekloh in tua nattun natna panin ih dam ngeikei ding hi. Tua ahih manin, mit sihsa, naak humsa, naaklo liangin haksa pipi mah tawh, khapet liangin hanciamin ih neek leh, tua nattun natna panin ki dam theipan hi.
Tuamah bangin, thumaan thutak zongin hawihlua mahmah ahihzah khatin, san zawh ding leh zuihzawh ding zong a olkei pah hi. Khapeet liangaa ih hanciam tentan kei leh, ki zozo loding ahihna zong ih telkim tek hi.
Dawmaa ih kepcingh ding, taangthu hawih, taangthu pha Laaitui leh Kaaptelte in, taangthu hawih, taangthu pha ana neite ana hi uh hi. Dimpi Pau Suang leh Saizaang Gawh Pau; Laaitui Pau Suang leh Kaaptel Thuam Thawngte in, sungh leh pu leh maakin ana ki mante ana hi uh hi. Tuabang tungtawnin, khat leh khat ana ki itna tungtawnin ana ki muanluat manun, 1871- kumin, Kaaptel ana saatkhawm masa uh hi. Pu Pau Suangin, Dimpi panin, inn 27- tawh na ki panin Kaaptel, Sihsiip a cihna ah, a teeng ding hilo in, nana ki nga masa uh hi.
Kum thum zawhciangin, Pu Pau Suangin Pu Thuam Thawng kiangah, Laaitui a saatna ding ava kup leh, “ U Pau Suang aw, nanglo in gal leh sa ah lungmuan omlo ding ahih ciangin, tawmvei,” acih leh, Pu Pau Suangin a pawlte tawh, khua a saatna ding, Kawilaam gam, a enkaak dingin a pai uh hi. Lamkaal, Innbuuk nuai ah, sazuk tal kidawng khat a galmuh uh hi. Pu Pau Suangin, “ Ka khuasaat dinguh mavang tana hen, na cih leh, hia sazuk a taklam delhphah in hong tuuk hen,” ci’n phuisam in, a tapa Pu Pau Khua Zam a kapsak leh, a phuisam bang liinlian in tua sazuk a tuukpah hi.
Amau zong aipha ngah kisa in, sazuk pumpuakin ciahpah vinghvenghin, Sihsiip ah sazuk sa tawh sunsiah bawlin, khuang leh zam tawh gualnuamin la asak uhleh, Pu Thuam Thawng vaiciah inn a tunciangin, azi Pi Thang Niing kiangah, “ Nidangin Dimte in kaubel khat nangawn a neekuh ciangin hong kokhial ngeilo napi, tutung abang ci ahiam?,” ci’n adot leh, a zi in zong, ”Laaitui khuasaat ding na awi nailoh manin, Kawilaam gam enkhak dingin a paina uh ah, aipha ngahin, sazuk sa tawh sunsiah bawl uh ahi hi. Tu in Hualngo in Phalaam tawh kopin hong sim leh, ahong huh ding om nawnlo ding hi,” acih phetin, Pu Thuam Thawngin zong, azi zuu khawmbel khat guangsakin, a va zoopah vinghvengh hi. Pu Thuam Thawngin zong,” U Pau Suang aw, Leenpangh lawmlawm ah na tenliang ding sangin, Laaitui mah ah tengzaw in,” acih ciangin, Pu Pau Suangin Laaitui khua ana saat ahi hi. Kaaptel khua panaa ana laal uh a hikei hi. Ana ki tuahuh ahi bek hi.
NB: Taangthu tawh nong patuh leh, alum alet hong suak ahih manaa, hihbangaa hong gen ka hi hi. Tua in, Laaitui khua in, Kaaptel panin a peemte, cih thu ahi hi.
Hihbangaa kong genna in, taanglai pekaa ki panin, Laaitui leh Kaaptelte in, taanglai pek panaa, khat leh khat ana ki itna uh tungtawnin, na ki muang na ki suangte ana hi uh hi. Tuabang ana hihnate uh, akhang akhangaa ana ki zomtoto, tu in eihun ciangin, ih ki siatsak, ih buaksuah khak ding, tua in eimau mawhpuak ahih khak dingin, alung himawh huai mahmah thu ahi hi.
ZGKK in ahong at masaknate sungah zong, Laaituite in abaan a baanin atuak athuak ngeekngeek uh hangin, taangthu mah nana pomtenhtanh ahih manin, thusia peuhmah a suahngei kei uh hi.
Tuabang ki itnate aki tatsat lohna dingin, taangthu hilo, keimah mahin zong ka tuak, luang thu leh baan thu hi taleh, kolbulh khau-khih thu hi taleh, Laaitui leh Kaaptel kikal thupiang pawlkhate zong, hun ngahin thu ki kumh hiithiat thei hi lehang, kong gen ding ka omlua hi. Tuabang ka tuahnate ah, Kaaptel’ tate tuciang dong a cidam lai uh tawh, Vuandok, Mangpi (EE) ciang dong a tunlawh zong a om ahi hi. Tua ahih manin, tuabang ki itnate, hihbang thumaanlo peuh tawh ih ki siatsak khak ding, ih ki tatsak khak ding, ih buaksuah khak ding, lung himawh in, ahong gen ka hi hi.
Kuapat ei hiam? Aakpi pat
Aki theihkhialh na ding, Kaaptelte bawltawwm Dr. Dn: A kitel khial highway nihte:
Highway Khatna : “Tedim – Mansuanglei – Laitui-Ciau lampi”, (“Biuha lampi” zong ici hi.) Hih pen Kawl kumpi bawl ahih manin, TEDIM – RIH ROAD ci-in Lam zumpi ah ki ciamteh hi. Tedim pan kipan ahih manin amin zong TEDIM tawh kipan hi. Hih lam pi vai ah Laitui khua ii hanciamnate thupi aa etteh huai hi. A mau sepna khempeuh pen Kawl kumpi’ Biuha lam ading aa asepna uh ahi hi. (India, Rih -Tedim Road tawh kisai lo). Kum sawtpi mah kizang khin aa Zogam noptuamna tampi kingah zo hi. Hih Biuha lampi asawt lo-in Union Highway, ‘Pyihtaungsuh Lan Mah Gyi’ ci-in a hoih zawin ong puah phalai ding ahih manin lungdam huai semsem hi. Hihpen Kawl Kum pi’ Project hi aa Laituite ‘ngahsa’ i cih, Biuha lampi ahi hi.
Highway Nihna : Tulaitak aa i gengen, Kapteel atawn ding pen RIH – TEDIM ROAD kici aa India kumpi ong bawlsak ding (Kawl kumpi bawl ding hi lo) ahih ciangin, Rih pan ong bawl suk ding ahih manin amin zong RIH tawh kipan hi. India Kumpi-in, Look East policy ong neih uh ciangin tua nuai ah ASEAN gamte tawh, Myanmar – Thailand – Cambodia – Vietnam dongin leilam kikawm nading kongpi, ‘gateway’ ding Mizogam ong zat uh ciangin i Zogam ong tawn kha zenzen hi. A kigen thei lo hamphatna lian mahmah khat hi aa India Kumpi-in US $150 million tawh ong bawl sak ding highway lampi ahi hi. Hih highway pen alamziin zon, survey, aa kipan, lampi azawh siang dong uh India Kumpi-in Kawl Kumpi leh Engineer te konlawh lo-in abei khempeuh amau ong piak khong ding ahi hi. Hih pen India Kumpi’ Project hi aa Kapteel atawn ding, Kapteelin ‘angahsa’ Highway ahi hi.
Hi tegel Project atuam vilvel tuak hi. Khat pen Kawl Kumpi’ bawl ding, Tedim – Rih Road (Biuha lampi) ci-in Lamzumpi ah kiciamtehin Laitui khua tawn hi. Khat pen India Kumpi’ ong piak ding Rih-Tedim Road ahi hi. Ong pia ding atuam, budget atuam, alamziin zong atuam, asem ding atuam tuak hi. A minte zong ki lehbulh hi.
PZM: TEDM – CIAU (RIH) or RIH – TEDIM ROAD, India-Myanmar (ASEAN) Highway cih lam nihin, Kaaptel te in, amau deih bangdan tawh, ahong gen ahi bek hi. Amau genna ah, TEDIM- CIAU (RIH) lampi in, Kawlkumpite makaihna tawh sep ding hi in, RIH – TEDIM in, India – Myanmar ASEAN Highway ding bel, India kumpite sep ding hi, ciuh hi. Aki patna leh leh a tunna dinguh aki bang tuak kimlai, banghangin hihbangin hong ki tuamgen ahi hiam? Hihbang thu in uphuai ding thu hilo, Laaituite aa dingin, a ap-huai pha mahmah thu, tua in hong khiimh, hong mengg, hong amhsakin, ahong ngaihsun khialsak ding thu ahi hi.
Siingkuang leh Aaikuang
Hihbangaa ahong ki genna in, mipil luate kam paudan, Kawlngian ki helzo ahihna ki tel pah ahih manin, a kuamah peuhin, tuabang thaangzaakna tawh ih ki pelhtheih na ding, ih ki dopphat mahmah na ding kong taangko hi.
Ama cihna ah, TEDIM – CIAU (RIH) ki kal ah lampi nih om aa, a masa lampi in UNION HIGHWAY ahi heuuhauu, Pyithaungsuh Lanmah Gyi in, Laaituite aa; RIH – TEDIM cih In, Kaaptelte aa, cih tawh hong ki khiimh gige ahi hi.
Hihin, Zomite taangthu sungaa, Galngam leh Dawikungpute kikal aa,”Siingkuang leh Aii-kuang ,” aki cite bangdan ahi hi. Tuabang dante, Laaituite in ih telkhial ngaw-ngaw mah leh, Leitungin hong beinelh taktak ding ahi ta hi.
Tuabek thamloh, thu aki gen ciangin, thuneite tawh thu aki kumhkhawm, a phual aa ngakte bangdan vive tawhin thu hong gense uh hi.
LAMPI nih hilo, khatbek
Laaituite LAMPI in, hunkhat, aki pattuungin Byu-ha laan, a nungciangin Pyithaungsuh Lanmahgyi (Union Highway), tuciangin India – Myanmar ASEAN HIGHWAY in, amau hong thuh masangsiah 2015- December kha dong khatbek om a hihna in, thumaan thu tak ahi hi. RIH – TEDIM ROAD in, amau hong thuh ding ciangaa, adeih banguh aa a phuah tawwmuh lampi min ahi hi.
Laaituite in, sii leh naii tawh luangkhaamaa, man a piak, LAMPI BEK
Dr. Dongno in, hih, TEDIM – CIAU (Rih) / CIAU – TEDIM HIGHWAY thu, tuma kum 2/3 bek dingaa a zaak leh a theihpan bek ahi ding hi. Aman hih LAMPI thu tellopi in, a khua pihte in a kup bawltak ciangin, amph pialpual kawmkawm in a thu tellopi tawh, hum sam matin, ahong ki panthong ahi lel ding hi.
Amah a tuacih banglo in, hih thu ahong ki patna taktakin, tuma kum 50-val laipekin, Laaitui’ tate in, a thagui a thatanghuh tawh, khua-ulsa kai in, asii anaii uh tawh, ziin leh vaakin, guahzu meikaii nuai ah, azuu ahaam thuakin, amau anguaii amau mahin pua in, amau tuithawl amau mahin baat/ kuahin, a hanciam na uh panin; a cihmawh a zawngkhal lawh, a zawnlawh a ngauulawh, a cihmawh a genhtheih lawh, a sihlawh a manhlawh, atumh lawh agamh lawhna tawh a luanguh khaamin, man aki pia LAMPI ahi hi.
NB: (i). Laaituite in hihbangaa a hanciam laitakun, khuaveengte in ahih uh leh, tuabang aa a hanciamte’ hih sate, “vaan laaizang panaa akia ding abang lampi,” bek, ngakin a om hiithiat uh hi.
(ii). Hih LAMPI aki gen ciangin, Tedim-Ciau (Rih) Union Highway aki cihpak hangin, 1989 kum Construction Corporation te Alignment Survey bangin ci lehang, tua lampi ii Control Points in, Tedim, Lamzaang, Maansuang, Laaitui, Leentaang, Tuidil, N. Haimual, Ciau ahi hi. Bangci bangci in lampi alignment aki tawnsak ahi zongin, hih Control Points teng ki pelhsaklo ding cihna ahi hi.
Kawl kumpi leh India kumpite thupha ngahna LAMPI
Tua LAMPI in a tuungin Biu-haa laan, a nungciangin Union Highway ahihna panaa a hong kipan ahi hi. Hihbang ciang ahong hihna dingin, 1995- kum ciangin, India – Kawl kumpi nih ki thukimna tawh, Border Trade abawl uh hi. Tuabang Border Trade tung tawnin, Kawl kumpi leh India kumpite in kumsimin siah (a- khawwn* revenue), US$ a awwn a awwn (million by million) in, a ngahtuak uh hi.
NB: (ii). Chin State buppi sungah zong, hih Tedim – Ciau Border Trade panin, akhawwn aki ngahna, hih LAMPI mahbek pan ahi hi.
India kumpite in a paaktaak LAMPI
Hihbangin hih Border Trade takpanin kumsimin a-khawwn tampipi a ngahuh ciangin, India kumpite in, hih TEDIM – CIAU (RIH) UNION HIGHWAY tungtawnaa Border Trade ahih na uhin, meetngaap mahmah uh ahih manin, 2005- kum ciangin, hih LAMPI, ADB LOAN US$60-00 millions bei in tua lampi pisuahsakna, puahna (upgrade) ding cih media tuamtuamah hong taangko (declare) uh hi.
NB (i). Puah, pisuahsak (upgrade) cih ciangin, amaa aa alimh (form-pungsaan) ki laihlo; Inn bang tawh gen lehang, inn vaangkhuam (Structure) te laihlo in, a dangdang teng adeih bangbanguh, a lungkimna bangun aki laih; Lampi tawh gen lehang, a mundang aki kall dangte aki laih hangin, a CONTROL POINTS teng peuhmah sukhalo, ki laihlo cihna ahi hi. Original Structure acihte ahi hi.
(ii). Hihbang thu Singapore Straits Times Daily sung nangawn ah ahong suak hi.
Survey hong ki pan
2006 kumciangin India kumpiin, tua LAMPI pisuahsak (upgrade) na ding Road Alignment Survey hong kipan hi.
India Prime Minister, Mr. Shingh Kawlgam ahong pailai in zong, hih LAMPI mah ki kupin nei uh hi. Tuamah bangin Kawl kumpi Nah-ah-phah Okkathah, Sr. Gen. Tan Shwe zong, India a pailai in hih LAMPI mah ki kuppi in a neihna uh, India leh Kawl gambek hilo, Singapore mediate ah zong, ahong suak hi.
Tuabaanah, Indiate in a Policy uh, Leitung Politics ki kheldandan tawh ki zui in, hunkhat tak ciangin, hih a upgrade dinguh Tedim – Ciau (Rih) LAMPI mah India -Myanmar Asean Highway dingin hong taangko leuleu hi.
NB: India kumpi in, India – Myanmar Asean Highway dingin, Vaanlaaizang panaa hong ki khia mahmah bangin, Kaaptel lam tot ding peuhmah a tuamin taangko na anei ngei peuhmah kei uhaa, hih Border Trade LAMPI dingmah vive in hong kigen ngei beki hi.
Ahi zongin, Indiate Politics lam ahih kei leh Loan haksatna hang maw in, hih vai hong ki Halto to in, a Alignment Final Survey Assignment uh 2014 December ciangin a man siang (winding up) thei panuh hi.
Hihbang thu ngaihsun lehang, 2015, December ciangciang, India – Myanmar Asean High Way ding mahin aki gen, aki kipsak ahi hi. Tuazawh ciangin, Kaaptelte hong ki laikhum,’ khangluite pau leh, khaamlai ahong keek tak ciangin, thubuai ahong ki panpah ahi hi.
NB: 2006 – 2015 bei kuan dong, kumsim in khualam ka ciah simin, Tedim Lam Vuandok te tawh ka kimu tawntung hi. Hih, Tedim – Maansuang – Laaitui -Leentaang – Ciau (Rih) LAMPI vai bangci ciang, cih ka dot simin, akua akua in, ka lung hih mawhlohna ding; India kumpi in abawl leh, Kawl kumpi in bawllo ding; India kumpi in abawl kei leh, Kawl kumpi in abawl na ding vive in ahong gen tawntung uh hi.
Tua baanah, hih lampi in amau thuneihna (Jurisdiction) sungah om ahih manin, a mau theihloh asia apha thu zong om ngeilo ahihna zong, ka lung a nopna dingin hong gen behlai uh hi.
Tuabek thamloh, India – Myanmar Asean Highway dingin, a tuamin Kaaptel lam ah hiding hi cihna zong a theih ngeilo mahbangun, genin zong ahong nei ngei vetkei uh hi.
NB: Tuama in acian aphaan tawh a simthamaa ahih dingte in, gelkholhna leh ki patna neizo ding himah taleh, simhihna (conspiracy) ahih manin , Tedim Vuandokte in a thei khalo zong, ahi kha zaw ding hi.
Vaan laaizang panaa ahong kiabang, RIH – TEDIM ROAD a cihun
Dr. Dn: Banghangin Kapteel ngahsa ‘India RIH – TEDIM ROAD’ Laitui-in kankuat? Laitui aa ateng lo, Laitui tate pawlkhatin Naypitaw ah lungkim lo-in a kankuatna uh, ahang pen,
PZM: Vaan laaizang panaa ahong kiabang, RIH – TEDIM ROAD aki cihna in, thumaan lopi aa asep abawlna hanguh in, Laaitui aa a tenglo, Laaitui’ tate pawlkhat in, Naypyitaw ah lungkimlo in a kankuat uh ahi hi. Tuabang aa Laaituitate in ahihna uhin, a lamdang ahi hetkei aa, Dr. Dongno in zong, hih thu a zak ciangin, Melbourne, Australia pek panin, vaanleng tawh ahong delhtoh pah vinveng bangdan ahi lel hi.
Kaaptelte in a ngahsa uh a cih theihna dingin, Laaituite tungpan aa a heekkhiat uh a hi hi. Laaituite in a teltheih uh ciangin, a kaankuat panuh ahi hi.
Laaitui aki cite in;
Mipil, misiam, milian, mihau cih a omloh zahkhat un, tuabang mite pawlbawl thei lo, pawlbawl siamlo baanhuh ah, a neih a lamhun tuklo, ahih manun, kuamah in paakta theilo, it theilo, ngai theilote ahi uh hi. Tulai hun paizia tawh ki tuakin, amau a huhzo a panpihzo ding, a komzo a huaizo ding, a aw-vaanzo dingte ii deihtheih, paaktaak theih, uuktheih, a lungsim tuak dingte a hihzo, a hihthei, a piathei keilai uh hi.
Gtn: Sagawh paaktate sagawh; letsong paaktate letsong; mite lungkim theihtheihna ding zu, sa aa ki pan amau uuk leh aki vakhnate, a lungkimh theitheihna ding a piazo a bahzo; sialtal kiisiang hawll, aakluisan vagil hawih kiukiau sungah khumhin mat, cihbang dante pawl. Tuabangte nei eu-au uhin apiak abah nop hangun, bangci piak ding cih zong aki valo lailaite ahi uh hi.
Tua ahih manin, Laaituite aa dingin, Leitung hi taleh, Vaantungaa ding hi taleh, Pasian bek simloh, muan leh suan ding dang a neikei uh hi.
Laaitui lam thanemna ki zong;
Thuneite ki zolua ahih manin, hih lampi Laaitui lampan in aki heikhiat theihtheihna dingin, Laaitui lam ki sapna, Laaitui lam thanemnate a pau-lap (issues) dingin, zon cihtakin ki zong hi. Tuate in, Man tanhna (Zaa-phiat or Evaluation); Leitangh sittelna (soil test); Lampi (Gradient and Bend) leh Lampi noptuamna (Social Impact in Environment of Highway Alignment) te ahi uh hi.
(i). Man tanh (zaa-phiat or evaluation)
Hih Highway nawkkhak ding innte lulhna (zawkyi-compensation) ding, aneu pen pen Myonee Evaluation Committee bang tawh hihding kimlai, a thuneite in, khua hausapa zong hi beeklo, lamkaallak panin, a inn a sukha ding mite tungah, a inn bangzah man ding, cih adong hi.
Tuabangin aki dotciangin, a innnei khuami te’n zong, athu tellopi in, amau cihzah zah aki piapah dingsa uh ahih manin tein tul-3, tein za -3, tein za- 2, tein za 1- aci tawh, atuam tuamin a dawngkik uh hi.
Tuabang aa aki dawnkiknate, Zomite paunaak khat in, “Gulin ka mei hong ki siik leh aa, ken tuu leng, “a cihmah bangin, tuabangaa khuami maimaite dawnnate, thukip in la pahin, Laaitui khua ah inn lulhna (zawkyee) ding tamlua hi, ci’n, taang ko in, Survey Teamte tungah thu puakpahuh ahih manin, Survey team te’n zong, Laaitui lamin Highway totna dingin, zawkyee tamlua ahih manin, hawihlo hi, ci’n pauklap in a neipah uh hi.
NB: Tu in Kaaptel lamtak ciangin, a inn ki nawkkha dingte a innmun, a taangding Kawlkumpite in pia dingaa, a sum a tunggzahzah India Project in piak ding, Laaitui lam panin paulap(issue)pi aa a neihuh banglo in, olna takin ci leuleu zel uh hi.
(ii). Leitangh (soil)
Survey teamte in zong, kuamah saipih theihloh, amau ki vakhna (professional) tawh ki zui in, Leitangh (soil) test hoihlohna zong, hih Highway in, Laaitui lam a pelhtheih theihna dingin a paulamh uh hi.
Dr.Dn: * Geological report : soil sample leitang ip 80 Hyderabad ah puakin sittelna, soil test, bawl uh aa, highway pai nading aa hoih, lei kho, lei ciip, mencimcim lo nam hi cih mu uh hi.
Laaitui: Laaitui lam zong, soil sample ip 100- val, Tamu lam tawnin, India New – Delhi ah, Kaaptelte aa mapekpek in ki puakzo ahihna, kamphente tung panin ki zangei mah hi.
Leitang hawih leh hawihlo (soil) test bawlna in, Highway Alignment zon na ah a thupi mahmah nasep khat ahi mah hi. Ahi zongin, tuabangaa a thupiit danin;
(a). Road alignment zonna ah, Soil test aki bawlna in, leitangh ahawih bekbek, a paubaanglo (perfect) bekbek aki zong ahi kei hi. Tuabang soil hawihna bekbekah lampi ki bawl ding hileh, hih leitungah lampi aki bawlsawm na ah lampi aki bawl, a omngei kei ding hi.
(b). Hihbang aa soil test aki bawlna in, leitang bangci nam, bangci lim, bangci mel, bangci pian, bangci dan, cih laboratory ah test ki bawl in, tua result tungtawnin lampi aki ziik, aki bawl ciangin, Executing Professional Engineerte in. tua soil test result tungtawnin, amau experience tawh, a hawihthei thei dingin treatment a bawluh ahi hi.
(c). Tua hiaa, hih Highway in, soil test aki pauklapna in, numei naupang kam bang hilel dingin, ka um hi. Tuabang hilo, Survey Technologist te in, soil hawihna bek ah lampi ki bawlthei bek hi, acih ahih takpi ahih leh, hihin, amau mailam aa ding zongin, a dahhuai mahmah thu ahi ding hi.
(d). Ih Zogam leitanghin, hawwllei vive ahi hi. Laaitui leh Kaaptel gamte In, kuamkhat sungah omkhawm hilel aa, tuabangaa aki lamdan vat na dingin zong, geographically, geologically leh logically in ngaihsun lehang zong, a uphuai hetlo thu ahi hi.
(e). Hihbang kampau in, Survey Technologyte cih ahih leh, a lauhuai zahdongin a khialzo uh hi.
(iii). Lamsuk lamto (gradient)
Lamsukh lamto tawh kisai in, Asia gam sungah a hawihbel cih thu in a nuihzaak huai mahmah thu ahi hi. Tuabangaa agen uh ciangin, a leitangh hawihdan a gen tawh aki bat hangin, tua Survey Technologist te a lungkim sak daanuh, a zawhdan uh a gengen tawh aki banglel uh hi.
(iv). Atungaa item (ii) leh (iii) te in, aki gen mah bangin kuamah in a suksak theihlo, kua mah in a kankuak theihloh thute ahi aa, Survey Technologistte thu bekbek mah ahi mah hi.
NB: Laaituite in zong ahun leh a danin hong piathei hileh, Laaitui gamin, Tedim gambek hilo, Khamtung gambek hilo, South East Asia bek hilo, Leitung bupah ahawih bel ka hisak zolel dinguh hi, hangsan takin ka cingam uh hi.
(v). Mihing nuntak leh kiim leh paam. (Social Impact in Environment of Highway)
Dr.Dn: A thupi : India Kumpi-in hih India highway in, khua a tam theithei nawk in mi tampi-in noptuamna angah theih nading policy thupi mahmah khatin aneih uh ahi hi.
PZM: Highway aki ci peuhmahin, khua a tam theithei nawkin, mitampi in nop tuamna a ngah theihna ding ngimna in, India kumpi bek hilo, India Highway te bek hilo lai, Leitung buppi (International) ii Policy ahi hi.
Dr.Dn: Tua banah India Kumpi-in hih highway pai nading tawh kisai athupi ngaihsut mahmah criterion khat tawh kituakin, Kaptel lam tawn leh khua 5- Tuitawh, HiangAwn, Lunmual, Kapteel leh Lamzang kantan ding aa, Kapteel gei ah adang khua 9-Suangzang, Heilei, Munluah, Suangphei, Pakzang, Cawhte, Haiheng, Sialtui leh Lamzang gei ah, Gawngmual khua te-in zong naitakin zang thei lai dinguh ahih ciangin khua 14, mi tampi- in noptuamna ngah thei ding cih zong mu uh hi. (Joint Survey conducted 28.03.2018)
PZM: Hilua hi. Tedim – Maansuang – Laaitui – Leentaang – Tuidil- N. Haimual – Ciau (Rih) lampi aki gel (planning) aki bawllai in zong, Chin State, Tedim Myonee, Meitei gun, nitumna lamaa om khua khempeuh, khua 53- bek thamloh, Falam Township sungaa om, Leentaang pangh, Hualngo kualaa khua khempeuh, 15- te zong, a phattuam, a noptuamna dinguh, tupna leh ngimna tawh aki bawl ahi hi.
Tu in, amau hong ki gendan abat leh, Kaaptel lam tawn ding hileh, khua 14-bangbekin noptuampih ding ahih leh, hih thu in, gengen kulnawnlo, etkhat ngaihsutna khat tawh aki theitel pah lel hi.
Dr.Dn: Highway icih ciangin, *lam aphei theithei, agradient a zaang theithei, *lamtang, theithei, *Lam kawi kikhep hairpin bend om lo theithei, tua hi leh * mawtaw manlangin kihawl thei aa, *nakpi-in, datsi tawm beizaw, * mawtaw na lozaw, *driver-te gim lozaw ahih ciangin *accident zong tawmzaw in * khualzin hun zong tawm beizaw ahih manin *khantohna zong manlang zaw hi. A tot nading leitang mahmah zong akip akho ki sam hi. Highway icih ciangin leitung bup ah hih daan ahi hi.
PZM: Hilua, ki telthei mah hi. Hihin, nang nong genbek ciangaa ka theihuh hilo, International Highway Standard ahih lamtak hang ahi hi. Nangbel, Kaap- tel lambek na cihna tawh aa, tuabang aa ahong genbek na hi hi. Nangcih bangdan ahih leh, Kaaptel lamin tuabang dan tawh tai 66- val gamla kici hi. Tai 32 bek a gamla Laaitui lamah a zahlangin noptuam zaw kaan ding ahih lamtak zong, nana ngaihsun kaakthei dingin kong um hi. Tuabaanah, Kaaptel lam tai 66- aa ding a capital ding 150-million ci na hih leh, Laaitui lam tai 32- aa ding 72- million bangbek hi dingaa, 78- million bang nuamtuam (save) lai ding hi. Amau lakin loanin, soft, low interest maw, long term loan maw ka theih kei hangin, a capital bekbek zong a nuamtuamzo ahi pah hi.
Dr.Dn: *Lampi lupdaan, gradient zong hoih sa uh hi. Tai 8 sung 0/0 zaang-tam thei napi, hawktui luan nading ngaihsutna hangin, 2 in 100 dingin bawl uh hi.
PZM: Hihbang lampi tawh kisai ngaihsutna (theory) in, tuhun ciangin in ki muangnawnlo (doubtful/ out of date) ta hi. Lampi lupdan, gradient in zaanglo, taam kilkel lo ding aki ci ahi kei hi. Gradient in zaangmah ding, taammah ding ahi ta zongin, amun leh akiim apaam tawh kizui in, aki ciangtanh (certain %) ding ahi hi.
Amun leh akiim a paamin adan apiak nak leh lamphei, lamtaam in tai 2/3 kaan bang ki deihlo hi. Banghang hiam cih leh, nang cihbangin aphei, a taam in, tai 5/6/7/10/20/30 cihbang hileh, driver te ii ngaihsutna (concentration) sauvei lua in, amit gialsak in, tuatak panin akhut in zui kha in ki heipak ahih manin, tua in, lampi hawihluatna aa accident a tambel ii ahang (cause) ahi hi. Ahi theizahin sukzel, tozel, pheizel, kawi zel, mamzel, taamzel, diamzel ding ahi hi.
A tungaa na genbang aa ahong gente in, hong deihsak gen lualiang ahih manin, tua in aitaam lua in, ahilo lambang hong leh suakkik (adverse effect) leuleu bangdanin ka mu hi.
Eg. Yangon – Mandalay Express Way in, Kawlgam sungah a minthang mahmah ahi hi. Ama hawihna aki gen ciangin, saupi tak zaanglua, taamlua bek thamloh, 2/6- lanes bang hi lailai hi. Tua ahih manin, driver te’n nuamsa lua hi. Tu in tua lampi, Amian lan (express way) panin, ma-pian lan (no return way) bang kici liang hi. Kumsimin accident aa a si 300-400 ta bang ahi tawntung hi.
Minister for Construction alui pa akah tuungin, tua lampi tuabang aa ahihna teng treatment bawl ahih hangin, ama lamet zahin accident nuamtuam tuanlo hi. Banghang hiam cihleh, tua lampi alignment leh a structure te limhlimhin a thak hih ding ahih kei leh puahna ding olnawnlo hikha ding hi.
Dr.Dn: “Mualtung gamah hih bangin mawtaw speed tawh atai theih adding mudang om kenteh” ci-in lamdang sa uh hi.
PZM: Nang bel, Dr. (Siavuan) na hih manin, na Siavuan nasep bel kong kuppih thei kilkel loh lamtak uh, ka ki thei uh hi.
Ahi zongin, lampi tawh kisai hihbang aa nong gentheihna a hangin, nang ma theihtawwm hi peuhmah lo, amau professional concerned te tawh maitang ki tuahaa, ki kumh aa ahong gen (dictate) na ahih lamtak ka tel thei hi.
India, Himalaya Range omna gamaate in, Kaaptel lam hih zahta in hong paakta ahih leh, keimah mah zong ka na ki paak hi. Ahi zongin tuabang aa amau hihna in, ahun leh adanin hong pialua ahihman hiaa, kei zong, no bangin ka zia leh ka danin hong pia hileh, Laaitui in, Kaaptel lamsangin ka hawihsak zaw theilai ding hi.
Dr.Dn: * “Lam bawl nang suangsi zong quarry gamlapi pan puak kul lo-in, alignment tung ah kicing takin om aa hun leh sum bei nakpitakin noptuamin nasep ol mahmah ding hi” cih mu uh hi.
PZM: Laaitui lam zongah Kaaptel lam sangin, suangsii lakna ding tamzaw pekin, a nai zawkaan lai hi.
Dr.Dn: Hih India-Rih-Tedim Highway thu ah, Kawl kumpi-in, ‘phalna’ apiak uh simloh, Kawl Kumpi/Kawl engineer te, kuakua-in bangmah va sawk, va sai, va interfere, thei lo, kuamah lut thei lo hi.
PZM: Nang gen danbang leh, Indian Surveyor te sep te kuamah in nawngkai sak (interfere) theilo, na cihin bel, a manna ciang khat a ommah hi. Tuabang na cihciangin, India Surveyor te sep tengmah tawh, India gam sungah aki sem ding ahih leh, a mankha ding hi.
Tua ahih kei aa tuate sepsa teng tawh, Kawlgam ah kisem ding ahih leh, a tungaa bangin hong hithei tuanlo dingaa, Kawl kumpite ii Policy tawh aki tuak kei leh, ki sem theilo veve ding hi. India Surveyorte in technically in amaan phial ahi ding zongin, Kawlgam ii culture, customary, standing order cihbangte pawl tawh aki tuaklote ah, ki zangthei tuanlo ding hi.
Dr.Dn: Galkap kumpi hun bangin mai-et zawhthu hun hilo hi.
PZM: Hihlua hi. Na cihbang liann hi ciai!. Nang tuabang hun sungaa na deihbang aa na hih, tuhun, na lungsim ahong bat nawnloh ciangaa nong ikhkhiat khak ahi dingin kong um hi.
Dr.Dn: India kumpi’ teel ahi hi. Kumpi nih thu kimna, MoU kithuh khin zota hi.
PZM: India kumpi teel gengenloh, UNte tel nangawn zong, aki sep aki bawldan thumaan (transparency) lopi ahih lamktak aki theihtel nakleh; ahih kei leh, MoU ki thuhkhin zobek hikei ei; nasep zong aki patzawh phial hangin, thu maan thutak ahih loh lamtak aki telnak leh, tua Project in a ki dinhkhawl thei bek hikei, zong aki tawp (cancel) sak theilai ahi hi.
Tu in ah, hih Project Loan in, ADB or WB pan ahi ding hi. Tua Loan a late in, India kumpi ahi hi. Indiate zong, leitung ah a haubel, a nuamsa bel, aki cingzote hi nai peuhmah lo hi.
Tua hiaa, amau zong, a neihval, a lamhval tawh ahong huh ding peuhmah lo, Leitungah gamlian khat, mimal a tam pen nihna ahih na uh tawh leh, Kawlgam ahong deih sakluatman tawhaa, samkhau-phel liang cih zah dongaa, ahong huhnuam uh ahi hi.
Tuabang kimlai, amau lunggulhna tawh ki leh bulhin, transpsrency omlo pi in aki hihgawpnate uh, a semte belin hihbang thu zazo ding ahi ta zong in, Minister for External Affair, Prime Minister te khawngin hih thu zanai lo ding hi. Tuabek hikei, WB, ADB te in zong za nailo kha ding hi. Tua baan ah, ih Kumpite in zong, hihbang thute telnailo lai dinguh hi.
Hunhawih (good chance) angaak gige, khuaveengte
Khuaveengte in ahih uh leh, ZGKK in a gensa mahbangin, 1966- kum pekaa ki pan, hih lampi bangci leh ki heekkhia zo ding cih bekbek tup leh ngimin , lusu loliang, mitsuanaa hunhawih hunpha golden chance ngakin a vilvil tawntung uh ahi hi.
Thubuai ahong puakkhapna
A tungaa hong ki gensa mahbangin, Laaituite thanemnate, zongzong, kai khawm khawm, kankanin in, a deihna uh kicingta hi a cihzawhuh ciangin, tuateng a leptuah (built up) zawhuh ciangin, Surveyor Technician te panmun (role) ding bek ki samin a om laitakin; 2014 kum ciangin India Survey Teamte in, a Tedim – Maansuang – Laaitui – Leentang – Tuidil – Ciau (Rih) Highway or Rih – Tedim Road India – Myanmar (ASEAN) Highway pi a Final Survey dingun hong tunguh hi.
Tua Survey Teamte ahong paisim un, kamphen (interpreter) a tuamtuam a kawmsak uh hangin, bangmah genbaanna omngei lo ahih hangin, Final Survey ciangin, Tuitawh origine ahi khat ala uh hi. Hih, Tedim – Maansuang – Laaitui – Lentaang – Tuidil – Ciau (Rih) lampi Naingngaanzee (Road Politics) ah, Kaaptel leh Tuitawh te kikop in, akhang akhangaa Laaituite a langpan tawntungte ahi uh hi.
Hihbang ahong hihna in, Laaitui a langpan tawntungte aa dingin hunhawih leh hunpha (golden chance) ahi hi. Tua a hihmah bangin, amau a deihdeihun peiin, heekin na hong khempeuh amau khutsungah a kawih zawhuh ciangin, hihbang thusia thu nawngkai piang ahi hi, ci’n uploh a phamawhta hi.
Thukhuphna
Tedim gam, Meitei gungal nitumna lam kuam ahi, Tedim – Ciau (Rih) kikal ah, nangma cihmah bangin, ih kumpite in, Lampi nih olno takin hong piazo ding ahih leh, tua in, ih tup ngamloh, thungetna zongaa ih hel ngamngei beekloh, mang zongaa ih mat ngamngei beekloh, ih sunmangg (ideal) ahi dingaa, asii ahingte aa ki pan, numei naupang, ateek akhang dong takte in adeih, Kawlte in (suhma taung dehsuh) ahi ding hi.
Ingua leh gamgua hahkhop dingin, ollo ding
Hihbangaa aki hih zawhna dingin, nangmah mahbang, President (Tamadah) hong hi tangial lecin zong, bang aci taam! ih cilai ding hi. Kaaptelte cihna man bekbek tawhaa kuamkhat sungaa Highway nih a om dingin, a ol ding thu ahi kei hi. TEDIM – CIAU (RIH), Pyithaungsuh Lanmahgyi in, Kawlkumpite ii GAZETTED UNIFIED UNION HIGHWAY dung zui aa, ASEAN HIGHWAY dingin, aki peltheilo thu ahi hi.
Tuabaanah Indiate in, a omsa Pyithaungsuh Lanmahgyi dung zuisaklo, Kaaptel lamah ki deihsak luatman tawhin, a tuam vilvelin, ASEAN HIGHWAY hong hihsak ding himah leh zong, tua lampi tawh kisai, yearly maintenance, immergent maintenance aa ki pan, vai atuamtuam te, kumkhat kumnih cihbang bek hilo, Leitung beidong aa tavuan a laakkul ding uh ahi hi. Tua tavuanin lianlua mahmah ding ahi hi.
Banghang hiam cihleh, Kawl kumpi in tua tavuan teng baanah, amau lampi mahmah ahi, tulai takaa Pyithaungsuh Lanmahgyi a puahna (upgrade) ding, a maintenance ding zong, tavuan in a neupeuhmah kei hi.
Thu pen, zawh ding ka lamen ngamkei hi. Banghang hiam cih leh, thumaan thutak in guallel in, thumaanlo ahi, a zuizo, a nehzote bek gualzawh hun ahih man ahi hi. Ahih hangin, ka up veve un; TRUTH SHALL PREVAIL AT THE END – Pu Pau Za Mung
sianzun says
Pa Pau Mung aw,
thu leh la tel lopi aa Singapur pan ciah liang aa nipidaw ah na kankuat Chinte ci aa na huat mahmah te kiang ah va tokai lai lai zum thei nai lo aa Dr Pu Dongno Melbourne aa om lopi, Kawl gam aciah lopi ciah na cih, zuauthu vive na gen gen Zomi buppi in ong thei khin lel ei. Na khua Laitui bek ah highway nih tung sak nuam, Van pan Pasianin apiak ASEAN lamlian pi angah Kaptel na suh sawm Na huaiham duhop lungtang mah suahsuah lai ding maw? Engineer no khat hi teisam nahih teh highway pai nadingin a lei om dan koi lam hoihzaw cih India enginer te theih zah na thei kei zongin, galkapte lam zon dan hi lo in athei zaw diakte na dong khiankhian lai in.