Mihingte’ tangthu tom le mailam thu ding ~ Pau Sian Lian
Kum zalom sawmnih le khat hong tun taktak teh mihing-te tangthu, leitung pianzia le khantohna-te a ki-et kikteh mihing te-in kum zalom tampi mah a thuak lah mahmah uh tuahsiatna pi (3) pen maingap ngam dinmun (manageable challenge) kitung taktak ta hi, ci uh hi. Tua tuahsiatna thum te pen kialtunna (starvation), pulnatna(plague) le gal kidona (war) te ahihi. Hih thu thum tengpen kizo siang sitset cih hinai sam lo-a ahi zongin ngal khuahang kihtak bang hinawn lo-in siam lehang khaktan theih, puahtheih, bawl theih dan hita, ci-uh hi.
Kial (Starvation) tawh kisai tangthu en masa lehang, tanglai hun in kizop kikawmna hamsat lai kawmkal ah Egypt gam, India gam cihdan gam khat peuhah khuakhal in tui a kan (drought) lianleh gambup mi phazah pan 5-10% pen nekding neilo anngawl in sipah lianlian dinmun ahihi. 1692 kumin France gamah khuahun siatna hangin kial tung-a kum 2 (1692-1694) sungin France gammi 2.8 awn (million), gambup mi phazha pan 15% in a sih lawh hiziau hi. 1696 kum in Finland gamah kial tung-a gammi seh 1/3 phial in nuntakna beilawh hi. 1974 kum leitung bup antawh kisai kipawlna World Food Program khawmpi kineih masak pen lai bangin China gam-ah kial tunna bang cih huhding?, cih thu buaipih pha mahmah uhhi. Gamzawng, mimal tam ahi China gam pen sawt vei nungta zo nawnlo ding hi, a kici ngei liang ahihi.
Pulnatna (Plague) vai en lehang, leitung tangthu ah “A Vom Sihna” (Black Death) cih min a kivawh tuahsiatna uang mahmah pul natna pi khat 1330 kim pawl in kituak hi. Asia leitang pan Yersinia pesis cih lungno hong piangkhia-a, Europe le Africa gam dongah hih lungno kitheh thang ahih manin leitung bup-ah kum tawmno sungin mi awn 75 – 200 kikal (75-200 million) in sih lawh zenhi. England gam-ah mi sawm pan li (4/10) in pul natna hangin sihlawh uh-a, mi 3.7 awn pha khin sapen pulnatna venteh 2.2 awn in kiamsuk han mawk uhhi. 1778 kum in Hawaii tuikulh neu-ah gamkek gamdang mite puakkhak bukkhuh, TB cih akipan gilsung natna (typhoid) natna tuamtuam-te hangin Hawaii gammi sang zanga (half a million) pha khinsa kim lai 1853 kum teh mihing 70, 000 bek nungta zo uhhi. Tua hun lai-in siavuan-te in tui vot mahmah tawh na kisil un cihciang panpih thei bek uhhi.
Gal kidona (War) tawh kisai en lehang, leitung bup galpi masa 1914-1918 kikal sungin mi 40 awn kisi hi. Galpi nihna khit kum tamsim gam khat-le- khat kimuang ngam nailo-in ki galging kholden uhhi. Mihing-te tangthu-ah lokho mipite hun (agricultural societies) hun lai-in gal-le- sa vai hangin leitung bup mipha zah pan 15% bang si ngei khin-a, kum zalom sawmnih lai-in gal-le- sa vai hangin 5% in kisih lawhin, tun kum zalom sawmnih le khat taktak teh bel galvai hangin 1% bek kisi tahi, cih kimu khia hi.
Tu laitak pen leitung ah nuclear bomb cihkhawng om tase mahleh gam tuamtuam te mitsuan masak pen gam hauhna (global economy) hizaw in, tua gam hauhna zon danzong tuampi khatin kikhel tahi. Ni dangin gamhauh semsem nading in van manpha te ultun sak hauhna hi-in (material based economy) tun ahih leh pilna ultun sak hauhna (knowledge based economy) hun hita hi. Tua pilna cihte pen leisung sumpiang a hau gamte` kham, ngun le suang manpha te dan-in galvan tawh gamkek in suhtheih nam hilo hi. US te hauhna ih deih gawh tateu zongin Silicon Valley dona tawh a pilna uh ki thatang suhsak theih hilo hi.
Tua ahih manin tanglai hun-in daihna (peace) cih cihpen tomkal sung gal ki doloh pakna (temporary absence of war) hi tase mahleh, tuhun teh daihna a kicih leh gal cih peuhmah a piang thei ngiatlo (implausibility) dingin ki ngaihsun tahi. Khat veivei gam khat-le- khat ki ngik, lauthawng sak kha mah ding uh-a, ahi zongin kihai doziau pak hetlo dinghi. Gam-le- mipi tampi sihlawh zah dong ding galpi a piangsak zo zahding a hang (reason) khauhpai tam pukpuk lohi. Mi ngongtatte (terrorist) te zong hong lauhuai leh kilawm na pi-in amau pen mi tawmno, guktat kiaukiau te hi-uh a gam bup khat do zo ngeilo ding uhhi. 2010 kumin leitung bup-ah sikhang cih akipan thau luatna (obesity) hangin a si mi awn 3 pha-a, mingongtat te khutma tawh a si awn khat phalo,7,697 phahi. US leh Europe gammi te ading gal le al-Qaeda te sang Coca-Cola lauhuai zaw suak hi.
Tu laitak leitung tangthu ah anngawl gilkialna hang a si phazah sang an tamnek luatna hang-a si mi tamzaw tahi. Natna tuamtuam hangin mi si a phazah sang tek-sih mimal kitam zawta hi. Ngongtat (terrorists), galkap le misuam (criminals) te thah thuak mi phazah sang akithat tawmna (suicide) hang-a si mi kitam zaw ta-a, a ki huam etteh khuahun siatna, Ebola natna le mi ngongtat Al-Qaeda te thah sangin McDonald saipan nektheih moh nengte tam nek luatna hangin si mi kitam zaw, cih dinmun kitungta hi. Tu laitak leitung ah naungek si (child mortality) phazah bang leitung tanghu ah a niam pen laitak ahihi. A khangto laitak (developing) gamte-ah naupang suakcil lakpan 95% te nungta suak uh-a, gamhau sa te-ah 99% nungta suak uhhi. 1967 kumin sunphuk (smallpox) hangin leitung bup ah 15 awn in sihlawh ta leh 2014 kum teh leitung bup ah sunphuk hangin asi kuamah om nawnlo hi.
SARS natna gilo 2002/3 kum, 2005 kumin bird flu, 2009/10 kumin swin flu, 2014 kumin Ebola cihdan natna lauhuai thak tampi piang tase mahleh tanglai hun dan in kisizuahzuah nawn samlo hi. SARS natna hong pian cil-in Black Death thak khat hiveh ci-a, kipatau mahmah pen mi tulval sih ma kibawl man suakhi. Ebola hong pian cil-in zong leitung bup ki linglawng tase mahleh Africa leitang kheng sak manlo in kibawl, ki beisak manhi. 2012 kumin leitung bup ah mihing awn 56 si-a, tuate lakpan 620,000 (120, 000 gal dona hang, 5000,000 suamlupna(crime) hang) si uh-a, tua hangte sang a tamzaw mihing 800,000 pen kithahtawmna (suicide) hang hi-in, tua teng sang a tamzaw 1.5awn te pen thau luatna (diabetes) hangin si uhhi. Hihdan ahih leh cikhum (sugar) in thautang (gunpower) sangin mihing tam that zaw dinmun suak hi.
Hihzah-in khantohna a piang kum zalom sawm nih le khat ah ki nungta a hihi. Mihingte ngeina-ah lungkim cih omthei ngeilo-a a khauhpai zaw, a nasia zaw, a hoihzaw kilunggulh to den hi. Tua ahih manin tu lian laitak kingahsa gualzawh nate siksan in a khauhpai zaw ngimna honkhat hong omhi. Tu laitak leitung mipil (scientists) tampi te phutsawm uh vai lianpi (challenges) honkhat om-a tua te lakpan thu nih ih en pak ding hi.
A masa ngimna in sihtheihlohna (immortality) hi-in, lungnopna (happiness) ngah zawhna ding ngimna zong khatin kihel hi. Mipil tampi-te in sihna cihpen a kipuah thei siatna (technical problem) in mu-uh hi. Lungtang khawl cihpen lungtang sung-ah oxygen kisam zah tunglo hi-a, cancer tawh si cih zong cancer cell te kizelhna khakin puahman lehang a dam thei-lua khat hi-in huihpi (hurricane), car accident cihte zong lampi/motor/hawldan cih a kipan kumpi policy te sitpha in setkhuak pilna tawh panpih lehang ki gualzo thei lua hi, cita uhhi. Amau genna-ah, tawh bom a omleh tawh tang a om kul (no lock without key), siatna a om leh kipuah thei lampi om hamtang ding hi (every technical problems has a technical solution), cih hi.
Google te engineering director Kurzweil in tu lian laitak Google company ah hanciam in a sep project min pen “Sihna ki Gozo!” (to solve death), cih hi zawzen hi. Google te makai dangkhat ahi Bill Maris in mihing te pen si theilo cih a hipah kei zongin kum 500 ciang peuhmah bel nungta thei dingin kibawl thei lua dinghi, cih um hi. Paypal te makai khat ahi Peter Thiel in,“Sihna tawh kisai a sang om, a nial om in a do omhi. Ken ka do dinghi.” ci-in Google te a kipan mihau ampiten mihing te nuntakna tawh kisai research tampi ah sum mak (biilion) tampi zatsan laitak uh ahihi.
Kurzweil tuatna ah kum 2200 the sihna ki gozo taktak ta ding hi ci-a, a dang scientist pawl khat in 2100 teh zong kigo zo khin theita in teh ci-uh hi. 2050 teh na pumpi cidam sakin sum zong a hoih khop na neih leh nuntakna kum 10 ciang bang khat beh pakna ding baih mahmah ta ding ci-uh hi. Nuntakna khangkhat ding cih hingiau hi. Siavuan tampi-in sihna gawh sawm ung, ci masa hetlo ding uhhi. Ahi zongin AIDS, cancer natna te ading zatui a zonte uh a paizia en lehang, a ngim masak loh uhhang sihna pen a go nuam uh hi limlim uh hi. Apple te bawl iWatch bang a nei hile hang cidam nading nisim tui hai bangzah dawn, nai bangzah sung lamsiau/ihmu ding cih-a kipan sawtvei tu lua tateh, ding ta-in cihdong cidam theihtheih nading hong pantah niloh hita hi.
1900 kum lai-in kial, pulnatna le galvai savai te hangin mihing khat in kum 40 ciang khawngbek nungta hi. Kum zalom sawmnih teh kum 70 ciang nuntakna kikhan khin zo-a, kum zalom sawmnih le khat teh bel a tawm pen 150 ciang ahih nading hanciam zo ding hi hang cih um uh hi. Amau ngimzah a ki nungta zo hileh kum 150 bang nungta ding mihing khat in kum 40 a phakin zi nei leh zong nei baih lua ding hi. Tua ahih manin naupang, khangno le uham ih ciaptehna kum ki ciangtanna te ki tukalh mangin etphat kul dinghi, ci-uh hi. Nuntakna kikhan thei gawp hileh a hoihlo zong tampi hong om dinghi. Gentehna, kumpi gilo, mithat tampi-te zong kum 30-70 cihdan kum tampi gam ukzo mawk ding uh-a, mipi te thangpaihna khang semsem thei ding hi.
Mipilte buaipih dang khat-in lungnopna (happiness) a hihi. Pilna le sum hauhna te khangto semsem taleh leitung ah lungnopna kiam semsem hi. A diakdiak in a khangto sa gamte ah lungkiat na khauhpai mahmah hi. Tua ahih manin gamkhat hauhna a kiteh ciangin zong sum hauhna (GDP) bek ki en nuamnawn loin gammi-te lungnopna zong kinhuai mahmah ta hi,ci-uh hi. UN mahmah in mihing-te suahpih thu neihna (human rights) te lakah lungnopna zon theihna (right to pursuit of happiness) hel uhhi.
Tulaitak, Philippines, Peru, Guatemala cihdan gamzawng-te ah kum simin mihing 100, 000 pan mi khatta kithatawm (suicide) uh-a gam khangto sa Japan, Switzerland, France gamte ah mihing 100,000 pan 25 in kumsim ki thattawm mawk uhhi. South Korea gam a zawn mahmah 1985 lai-in mihing 100, 000 pan 9 ta kithattawm uh a, tun a hauh mahmah khit uh teh gammi 100,000 pan 30 in kumsim in kithattawm uhhi. US gammi te nuntak nuam hihna (well-being) dinmun pen 1990 kum pawl-a nop a sak dinmun leh 1950 lai-in nopa sakna uh kikim, ci-uh hi. Japan gam zong a hauh mahmah diak laitak ahi 1990 k um pawl-a nuntakna tawh kisai a lungkimna uh le gamzawng in nuntak haksat 1950 lai-in a lung kimna uh kikim lel hi, cimawk uh hi.
Tu laitak scientist te bawlnop lungnopna pen kim-le- pam, van-le- na tetung kingalo lungnopna hise hi. Lungsim tawng ngiat a om daihna (sensation) hise hi. A pualam ah bangbang a piang zongin tuate khengin ih sung a om theih theihna (sensation) pen nosuah sak denin lawpsak den ding, cih ahihi. Gentehna, galkap te-in Iraq cihdan galphual ah a om uhteh patau linglawng gawp lo-in, lungsim daih theih semsem nading le ihmut nop nading in a ki tuam bawlsak ngiat zatui khauhpai-te pen tu laitak US le UK sang naupang tampi te-in nisim ne den ta uhhi. Sang sungah lai sin/simna ah nopsak semsem nading cimawk uhin lungsim thaza neden tadan uh, na hita hi. Tua ahih manin tu laitak ni tumna lam a om mite vei diakin thu dangdang sangin bang feel na hiam?, nop nasak theihtheih in omin tua pen nang suahpih thuneihna hi-akua mahin hong suttheih hilo hi, cih dinpih mahmah uhhi.
Nasep sumbawlna tawh kisai lam leuleu ah zong kikhelna honpi khat hong piangta hi. Tuhun siamsin te in thei khol-in kigin kholhhuai mipil-te tuatkholh mailam hun a piangthei ding kikhel nate pawlkhat na omhi. Hih thute pen piang hamtang ding cihna hilo, a piangthei (probability) ahihi. Nasepna tawh kisai leitung mihing te tangthu ih etteh hualpi thum-in kikhen theihi. Tuate-in lokhawhna (agriculture), settawh nasepna (industry) le nasep vanna (service) te ahihi. Kum 1800 ma dongpen a tamzaw in lokho singpuak na tawh kivak uhhi. Setkhuak tawh nasep kikhelna (industrialization) khit teh bel nasem a tamzaw in lokhawhna nusia in settawh na kisem henhan hi. Tua kawmkal mahin, gam khangtosa-te kiang kikhelna khat na piang-a, nasep vanna (service sector) lam na khauhpai mahmah ta hi. 2010 kumin US gam-ah 2% te bekin lokho lai-in, 20% te in setzung ah nasem lai uh-a, 78% te in nasep vanna (service) te ahi sangsia (teachers), siavuan (doctors) le website tungtawn a sumzonna te ah tualbual ta uhhi.
Nasepna tawh kisai theih masak ding khatin mailam ah mihing te`kizattheihna man (value) le thuneihna (right) kiam mahmah kha ding cih a hihi. Banghang hiam cihleh setkhuak pilna (Artificial Intelligence) pen hong khauhpai semsem ta hi. Mihingte neih septheihna nam nih om-a tuate in thatang septheihna (physical ability) le ngaihsuttawm theihna (cognitive ability) te ahihi. Thatang septheihna ahihleh tu laitak in settha mah hatzaw a, tawlhun neilo, gim cihlah nei lo-in seplah neilo hi. Ngaihsut theihna lam zong tu laitak setkhuak pilna nawhkhan mahmah ahih manin mihingte ngaihsut theih zahsang a zah tampi in geel thei tahi, kici hi. Setkhuak tawh kisai piangthei ngeilo ding a kici na tampi kum sawm sungin hong piang ngelhngelh khinhi. 1980 kumin mihing te khuak mah hoih zawlai veve dinghi, a cihcih laitak mahun 1996 kumin leitung bup-a chess champion Garry Kasprov le IBM computer chess akimawl leh IBM in zo mawkhi.
2035 kum teh computer khatin mihing te ngaihsut tawm theih zahzah khuak cimna (intelligence) phazo ding-a, 2045 teh kheng ta dinghi, ci uhhi. Setkhuak pilna kinawh danpen mihing te maingap ngamzah dinmun (human adatability) kheng khin ta-in tu mahmah in kha khat sungin settawh kisai a piang kikhelna te kan kikding hile hang mihing te-in kha 8 peuhmah hun lak kul, cita uhhi. Tu laiak Uber company in mi tawmno tawh leitung bup a om taxi awn tampi olno takin makaih theita hi. Tu mahmah in zong Microsoft te in Cortana cih software thak khat bawl uh-a tua Cortana-in computer sung-a om ih file khempeuh a omna thei ahih manin huhna ngen lehang tha khat thu-in ih file deih bangbang hong zonsak theita hi. 3D printer ciang bekin zong nasep honkhat hong sumsak theilua khinhi.
USA gam khualzinna lampisau te tungah accident tuamtuam hangin kumsim in mi 40,000 (tul sawm li), si denhi. Tun ahih leh a hawlding mi kisamlo motor (driver less car –automotion) te kipan pianpian ta-a, tua-te driver less motor hangin tuahsiatna tampi kiampah han dinghi. Tua bangmah in khualzin motor hawlpen USA gamah mi tampi ading kivakna naseppi khat na hi-a, US gam-ah pil sinna kician neilo, kum hamsa mi awn thum le a lang (3.5million) in a ki vak na pipen uh ahi motor hawl nasep suplawh ding hipah lianmawk ta hi.
2013 kum-in Oxford a researcher Carl Benedikt Frey le Michael A. Osborne te gelh “The Future of Employment” cih laibu ah a sawtlo-in US a om nasep 47% te pen set pil (artificial intelligence – AI) te in luah tading hi, ci uhhi. 2033 teh phone tawh sum zonna (human telemarketers) le sum armahkhanna (insurance underwriters) te in a nasep uh sum ta dinghi, 99% kician (tichia) hi, ci uhhi. Kimawlna phittum (sport referees) te in a nasep uh a sup ding uh pen 98% kician-a, sai-ah sumkhon (cashier) te-in 96% le anhuan (chef) te in a nasep uh a sup ding 97% kician hi.
Ansai nasem (waiters) te nasep sup dingpen 94%, thukhen zum-a nasem (paralegal assistants) te nasep sup ding 94%, lengla makaih (tour guides) te nasep sup ding 91%, moh em (bakers) te nasep sup ding 89%, inncing (security guards) te nasep supding 84%, bus hawl (bus drivers) te-a 89%, innlam nasem (construction laborers) te nasep supding 88%, ganhing kem (veterinary assistants) te 86%,tembaw hawl (sailors) te 83%, zusai a nasep (bartenders) 77%, vanlui kepnasep (archivists) te 76%, innlam khutsiam (carpenters) te 72%, le micing (lifeguards) te nasep sup ding 67% kician hi, ci-in tuat uhhi.
Nasep tawmno cikkhat bekmah setkhuak in hong sut masa loding suak-a, tuate lak-ah archaeology kihel in, nasep sup nading 0.7% ciang bek ahihi. Tanglai mite van le ngeina te sinna pilna (archaelogy) pen lah hi bialbual sim, sum metluat nalah omlo pilna ahih manin setkhuak in a nasep tuh masa lo dinghi. Tua zong kumpi-te in a kisam zah sum tuh (invest) taktak leh a nasep uh a beithei lua hi, ci uhhi. Hih kikhelna te pen 2033 a piang thei dingin a tuatna uh hi-in, tuasang zong kinawh zawthei laihi. Nasep nam thak pawlkhat hong om ding-a tuate zong thatang sep luat om khollo dingin virtual world designer cihdan phuahsiam (creative) mahmah kul nasep-te hikha dinghi, ci uhhi. Mailam ah piangding kikhelna tawh kituak in sangah kisin ding thu te zong puahkul kha ding-a bangthu taktak sinleng hoihding, nasep phual (job market) kisap takak tawh kituak ding cihzong lungkham pikhat suakta hi.
Hih AI pen Russia kumpi Putin mahmah in agam uh-a sangnau pang te tungah mailam ah a lauhuai pen kikhelna hong hi dinghi, kiging kholun ci-in hanthawn khinhi. AI hangin mihing te` man (value) le thu neihna (right) bel tampi kiam tuam thei ding-a, hih vai a kilimgin manlo gamte in buailawh thei kha ding uhhi. AI hangin mizawng mihau hong kikhai mahmah zaw thei dinghi. Mihau te in nitha le khasum piakkul loh set te zawng zaw ta ding-uh a, mizawng te-in lah pil sinna sang neih lohtawh nasep muh hamsa sa semsem in mizawng mihau sumlut kikhaihna uang semsem dinghi, ci uhhi.
Hih AI pen gam pawlkhat ading buaina honpi khat a beisak muhkhiatna hi leuleu hi. Japan gam a kipan a khangtosa gam-te ah kumham tam semsem, mimal tawm semsem in khangno heu ta uhhi. Tuadan gamte-ah nasem ding mi kisam tampi te tangin hih setkhuak-te zattheih ding hong suakhi. A sawtlo-in Japan kumpi-in Robot Revolution Initiative cih min tawh company tampi samin sum 20 mak val zangsak uhhi. Mihing kisam lo sawltak nasem ding set tuamtuam bawl ngekngek sawm uhhi.
(Hih thului pen Jew mipil Yuval Noah Harari gelh Homo Deus : A Brief History of Tomorrow laibu siksan in adang lai pawlkhat tawh konggelh khop ahihi. Biakna lam pan san theihloh honkhat om-a, leitung mipil-te ngaihsutzia kan theih nadingin kong-gelh ahihi.) Pau Sian Lian
Comment piaknop aomleh...