Mual le guam in, a omtawm khinsa mun ah khua hun kikhel theih na apiang sak thei thu tampi om hi. Equator tawh kinai/ kinailo, leitang a niam/asang, mual le singkung om/omlo, tuipi tawh kinai/nailo, tuihual pi ten nawk kha/khalo, huih ii sa(lum) man, huih nungna kibanglo cih teng hang hi.
El Nino acih pen tuipi pan aa tui sa(lum) luan na hang hi. Spain lai tawh El Nino cih sam uh hi.
Tuipi te’n ahihna kibanglo ahih manin, tuiluan zia atung anuai lam ah ong luang hi. Hih bang apian theih na pen Khualumna mun leh pole I cih leitung tawlam ah asa/avot kilamdan hang cih theih hangin, atak tak in tuipi al na hangcih kimu hi. Tuipi sung ah guntui luan na, tuikhal te tuisuakna, guahzukna hang te in tuipi a alna kiamsak hi. Tui te zong van ah akhu tawh kahtoh na hangin zong tuipi te ong al sem sem hi. Indian tuipi leh San tuipi te zong tui al luanna te ahi uhhi.
A omtawm khinsa thupan kumsim in apiang den ahi Tuipi luanna pan El Nino tuilum luan thu hangin akisia, thute ong tam sem sem hih na tawh ong minthang mah mah hi. Apiang ngei thute sangin sia zaw, hoihlo zaw tuilum luan hangin El Nino cih min voh na pan in, El Nino kum piangtheih ding ciapteh na panin El Nino kum cih ong piangkhia hi. Hih bang pen khuahun leh guahzuk hun a thei mipil ten El Nino pian theih ding hunte gen thei ahih manin, lungdam mah mah hang.
1980 kum ma in, El Nino pen kum sagih teh khat vei ta ong piang den aomkhin sa thu khat hi. 1550 kum lai pek pan tui nasem ten hih bang apiang thu ong mukhia uh hi. Tuilum luan hun in ngasa te ong tawm lam ong theikhia uh a. tua hun lai in El Nino in ngasa ong tawm sak cih bek in kithei hi. 1982 kum teh leitungbup khuahun kilamdang sak pen mi khempeuh in ong mukhia uh hi.
1982 – 1983 in apiang El Nino pen hat mah mah in tui sung ban ah huih lak ah zong ong piang hi. Tui luan pan in khuahun kikhelna pen lauhuai tak in kithuak aa, tui leh huih ah zong apiang lam mipil ten ong theikhia uh hi.
El Nino hang in leitungbup khua hun angei bang nawnlo in, kikhel khel hi. El Nino hun sung pen kum 1 bang sawt thei hi. Guah tawm, khualum sem sem, guah zulo, guahzuk hun in guahtui tawm, guah ong zusak te omlo cih bangin apiang ngei bang ong hi nawnlo lam kimu hi. El Nino tawh leitungbup thului ciaptehna ah anasia mah mah kum 12 bang om in, tua lak ah kum 11 pen 1980 leh 2000 kum kikal sung aa thupiang hi. 1997 – 1998 El Nino kum pen asuk mah mah hi cih ciapteh na om hi. Sum American $ 34 billion bang supna om hi. Mihing 24000 bang si in, 533000 in liamna ngah in, 6000000 bangin mun kikhin in, leitang 56 million bang kisia hi.
1997 -1998 Kawlgam ah El Nino hangin khuapi 18 ah khualum na khang to in, khuapi 15 ah guahtui tawm hi cih kiciapteh hi. Sum tampi sup lawh mah mah hi. 1997 June pan 1998 May kha dong kha 12 bang ongsawt to hi. 1997-98 pen khualum pen angei sangin khangto in, guahtui zong angei sangin tawm zaw, mun pawlkhat ah guahzulo, guah zuk nang aa om huihpi nunglo, cih bangin Kawlgam ii guahzuk hun ong tom mah mah hi. El Nino in Kawlgam aa ding a thupi mah mah khuahun kikhelpi apiangsak thuhi. Tua kum in El Nino hangin Kawlgam ah khua lum luat le keu luat hun ong hi a khuapi kim ah khua lum asang pen leh khua lum lam ki lel mah mah hi. Sum zuak sum lei, nopna dahna, cidamna, lokho na le adang teng ah supna tampi apiang hi. Tuakum pen Kawlgam thuluiciapteh na ah khuahun kikhel mah mah kum cih in ciapteh ngiat hi.
2015 kum in Kawlgam ah alipkhap huai tuiciin tung hi. Tuiciin tawh tui-nin, buan leh nin tawh kituah in tui in tum hi. Tui akiam teh zong sehnel le nin te mihing kawng ciang pan din tan dong mah sah hi. Dawng ding tui kingah zolo in, tui siangtho ngah ding ham s amah mah hi. 2015 December ni 1 pan in February kha bei dong vot le keugaw hun, 2016 March 1 pan April kha bei dong pen nisat leh keugaw, gawm keugaw hun kha 5 sung ong sawt ding in dawnding tui ngah theih nading kigin kul ding hi.
El Nino tuilum luan na hang, ong piang hun kinaih sem sem na in Global Warming cih Leitung lumna pen tawh ong kizawitawn hi. Onglum sem sem na hangin tuipi te akhu tam in, akhu atam teh tuipi al sem sem hi, leitung leitang lumna hang in tuipi sa leh vot pen kikhai sak mah mah in tuipi luan zia ong hat mah mah in El Nino tuilum luan pen kum 5, kum 7 cih bangin kihal nawnlo in, kum 3, kum 4 the khat vei cih bangin khuahun siat pen ong piang piang ta hi.
7000 million bang mihing kibehlap in vanbawl khiatna, van kizopna, lam ah khangto in, nuntak zia(life style) zong kikhel mah mah hi. Carbon abawl ahi Yenan(oil), Gas leh suangmeihol (charcoal) cih teh tampi zatkhiatna, CFC abawl ahi mihing tawldam ngahna ong tam sem sem, singkung phutna hangin Greenhouse Gas ong tam in Leitung pan apaikhia ding alum hup ahih manin alum ong tam sem sem in Leitung lumna ong piang hi. Hih hangin khuahun ong kikhel in ongpiangtawm siatna te kithuak kha hi. Tua ongpiangtawm siatna pen Leitungbup ah om gam khempeuh in siatna lianpi tuak uh hi.
Leitung gam te in, ongpiangtawm siatna ong tungteh sepding hilo in, ongpiangtawm siatna bang cih nawtzawh ding in sepdan dingte geelkhia, kigingkholna lam ah ong hanciam mah mah uh hi. Ei gam ciat ii septheih na, gam kipawl aa septheihna ah ongpiangtawm siatna pen tawmsak na, kidalna, kigingkholna, ki thukkikna, huhleh panpihna, kibawl phatna, kilam kikna cih te ong sem sem ta uh hi.
Siatna pan kidalna ding, niindil dail leitung leitang piangna ding, Leitung nungsang nuntakna hoih zaw na ding cih bangte leitung mihingte deih lunggulhna hi. Mi khempueh tawh kilawh in mi khempeuh kihel in sep theih sep hun hi ta hi.
I septheih bang mapang ding kisam hi. Singkung tam pi suan in, carbon khiam in, kim le pam siangthona ding bawl in Leitung it in cih ong zawn ing.
Aletkhia – Daniel Sum
(February 16, 2016. From The Mirror Daily, Pantaung Than Kywe, What is El Nino? In Burmese)
Comment piaknop aomleh...