(Faithfulness as Chin Spirituality)
Zomi Khristiante in khamitna cih pen a lamdangpi ding khatin ngaihsun uh hi.Vantung thu bekbek ngaihsun in, thu ngen niloh aa, Lai Siangtho bekbek a simdente pen a khami deuh ding bangin amaute in ngaihsun kha ding uh hi. Hi mah hi. Khiallo hi.Thu nget ding kisam mah hi. Ahi zongin thungetna in Pasian tawh kihona cihciang bek hi zaw lo-in, Pasian’ awneem ngaihna zong ahi hi. Lai Siangtho zong sim ding mah hi; bang hang hiam cih leh tua tung tawnin Pasian in a deihna leh a kammalte hong hilh hi. A kammal lungngaih nading ahi zongin, dawntuahkik nading ahi zongin leh a kammal bang-a nuntak takpi nadingin Lai Siangtho sim-aa hun ih zatkul tham ding hi.
Tu laitak Zomite in ih khapaiziate a thuk zaw diakin ih lungngaih ding kisam hi. Cihnopna ah khamitna in a hawng(form) ciang bek hi lo-in, a sungmu(value) hi zaw aa, ih nisim nuntakna ah a piang tawntung ahi hi. Tua a sungmu in thudang hi lo-in cihtakna ahi hi. Citak ih cih in a pualam pan-aa hong lut hi lo-in ih lungtang, ih si ih sa leh ih guh ih tang sung-aa a omsa ahi hi. Cihtakna a hih keileh kimuan-ngamna pen ih minam ciaptehna Vaphual lim in hong lak aa;
Thuman nading leh cihtak nadingin Zo vaphual nupate in etlawm takin nungta uh hi.[1]
Cihtakna in Zomite’ khamitna ahih lam ih pu ih pate in na pholaakkhin zo uh hi. Carey leh Tuck in salte’ dinmun kician takin na kankhin zo uh aa, “ Utthu hi-a, utloh thu ahi zongin sal khat in a topa’ thu mangaa a ki-ap ding ahi hi,” ci hi.[2] Ut thu-a kipumpiakna hangin sal khat in a topa’ nasep nuamsa ding aa, a topa in zong a salpa pen innkuan khat bangin a bawl ding hi. Cihtakna tung tawnin ki-itna a khantohzia kimu thei hi.
Cihtakna in nuntakna kipiak ngamna ciang dong huam hi. Hih thu tawh kisai-in GHT Sawm Pau ii “Zomite’ Innsung Dongta Kiguandan- A Chin Household Committee,” [3]cih thu ih siksan nuam hi. Tua Innsung Dongta Kiguanna sungah pawlmi 12 om aa, zawl, rual, hawi ahi keileh lawm kici khat zong na kihel hi. “Zawl” ih cih in ki-ittuahna ahih keileh itna kithukna cih lim pua hi. Gal sungah a zawlpa a sih khak leh a citak a lawmpa in a ngawng tanin a nu le a pate’ kongbiang tun tektek hi. Hih cihtakna in a pualampan-a hong lut (imported) hi lo-in, eite’ sungah a om a zungkha (rooted) sa ahih lam hong lak hi.
Hi bang danin Zomite in cihtakna nei uh hi. Zomi khat adingin khami hihna ih cih in midangte tungah cihtakna ahi hi. Zomi hihna, khamitna leh cihtakna ih cih pen khauhual bang-aa a kiphekkhawm ahi hi. A taktakin cileng a lawmpa tung-aa a cihtak mipa pen amah mahmah tungah zong a cihtak ahi hi. Ih pu ih pate in, “ Guktakna in khual lungsim hi a, citpiakna in innteek lungsim hi,’na ci uh hi. Khang masa sangnaupangte in laivuanna khan sungah cihtakna’ hangin phattuamnate mangngilh ngeilo kha ding uh hi. Amaute in zulhtatna peuhmah mang mat ngeilo uh hi. Ahi zongin a dahhuai mahmah thu in – ih gamah thumanna a leikiat khinsa hi na pi’n thumanlohna mun dang panin hong lut khinta hi. Tu laitak-a dawi hawlkhiatna’ih cihcih pen thudang ding hi lo-in ih gam ih lei-a hong lut zulhtatna leh thumanlohnate pelh ding leh paihkhiat ding hi zaw hi.
Khangthak Zomite’ nuntakna sungah cihtakna omnawn lo hi. Ahang pen telhak lo hi. Amaute in cihtakna ih cih pen a pualam pan-a hong lut sakha uh aa, eite sungah zungthuk a khasa ahih lam tello uh hi. Kammal dang khatin gen ni cileng, cihtakna in Zomite’ khamitna ahihna Jesuh Khrih’ Lungdamna thu in a kipsakkhit lam phawkkha lo uh hi. Hih in sanhak kha mai ding aa, hun saupi zong ngaihsut kul kha ding hi. “Cihtakna in Zomite khamitna hi,” ci-a ih san theih ding pen Khrih hong paikik ciang dong zong sawt khalaimai ding hi. Eite in ih san theih ding sangin Jesuh Khrih mahmah in cihtakna ih cih pen Zomite’ khamitna hi ci-a hong kipsak ding baihzawlai kha ding hi.
Ciktakna in tual thu leh Pasian’ thu ah manphatna lianpi nei hi. Ih pu ih pate in cihtakna leh kilemna na kizomsak uh hi. Tua bangaa a kizop theih nadingin zozu na luupkhawm uh aa, na dawnkhawm uh hi. Ahi zongin kizopna kitat-in ciam a pelh hun uh zong na omtheisam hi. Tua bang hun ciangin a kilemkik thei nadingun lemzu dingin zozu mah na dawnkhawm uh hi. Zozu in kilemna lim pua hi. Ahi zongin khangthakte in kitot nading leh kithah nading bekin zu dawn ta uh hi. Tua bang khangthakte in, “Kei Zomi hi keng; ka khua ka tui pan paikhia ning,” ci-in minsiallai uh hi. A tua cih mah ding uh hi; bang hang hiam cih leh amaute in Zu zangkhial uh hi ven. Tua manin, “ Zomi khat zu dawn ahih manin pengnawngcip hi,” (Carey I:184) kici aa, “Zukhamna in na khempeuh mansak hi,”(East,377), kici hi. Zudawnna in kilemna leh cihtakna kipsak ahih leh Khrih’ si ih dawnna in tuate sangin na lianpi piangsak zo zaw kanlai lo ding hiam?, ci-in kidothuai ka sa hi.
Sunglam pan-a luang (being rooted) hihna leh pualam pan-a lut hihna(being imported) ih biciang khiahna takah telkhialh theihna om khathei ding hi. Eite in khualmi pakta-in tualmi pakta keileng kilawm ka sa hi. Tua bang lungsim ngaihsutna hong khauhpai zek leh ei-le-ei nangawn ih kisan ding hamsa kha ding hi.Tua bang lungsim paiizia in ih Pasian’ nasepna ah a tam le a tawm hong dongtang sakthei hi. Ei-le-ei ih hihna a dik loh ciangin midangte zong dik ih sak ding thubaih lo hi. Kamdang khatin gen ni ci lehang a tungtham ciang bek zung ih khak ciangin; ih kizopna zong hong daipah hi. Tua ahih manin kipumkhatna sangin kitapkhapna om zaw hi. Ih tualsung kizopna zungthuk a khakloh manin ih Pasian’thuzuihna zong thanem pah hi. Tual sung nuntakna leh thulela ah ih cihtak ciang bekin ih Pasian’ thu zuihna in hong nungtasak bek ding hi.[4]
Kha thu tawh kisai-in a lawpgawp a om ciangin cihtakna a khialtawh a kibat hun om thei hi. Khangthakte in Pasian’ tungah a kisap uh ngen zaw lo-in a deih teng uh nget sawm zaw uh hi. Amaute in Jesuh Khrih’ nuntakna leh thuhilhna kammalte sangin muhkholhna tuamtuam leh kamsanna tuamtuam a ngah ding uh lawpzaw uh hi. Nuntakna cimtak in, amau deih thute bek zanuam-in a bil uh ze hi kha ding hi(2 Tim 4:3). Citak takin nuntak cinten ding sangin noptat-aa zautat ding baih zaw leh kilawm hi. Thutang gen in ngahna a tawm sangin zuathu gen-aa ngahna a tam ding baihzaw leh kilawm hi. A thak bawl ding sangin zatlian theih nate (ready-made) kideihzaw leh kilawm hi. Eite in a sunglam panin a kipuakkhiatte sangin a pualam panin hong lutte , tualmi sangin khual mi, a lui sangin a thak ih paktak zaw theiden hi. Tua hangin ih pawlpi hong kem siate sangin maitangthak vakkawnsiate ih pakta zaw hi. Vakkawnsia khat vok ih gawh ngam giapgiap zaw aa, kum tawn kha tawn-aa hong cing hong kem ih pawlpi hong tutpih pawlpi kem siate ankuang khat nangawn umpih ding haksa ih sa thei hi.[5]
Tua manin pawlpi mite leh pawlpi kem siate kikalah kitheihmawhna tampi om hi. Vakkawnsia pawlkhat in maingal takin pawlpi mite kiangah nengam uh hi.[6] Alang khatah a pualam pan-aa hong pai khat-le-nih tungah pawlpi kem siapa a thusiam ciangin, pawlpi mite in zong ci damsakthei, dawi hawlkhiathei, maangmu thei, khongkhai thei, kamsang theih cihte leh a tuamtuamte sap ding maingal mahmah pah uh hi. Tua bang dante pen mitphial biakna lim kici thei kha ding hi. Ahi zongin hih thu a man leh mitphial biakna dante kisam lo kha ding hi: bang hang hiam cih leh Pasian khat bek om aa, Pasian leh mihing hong kizom sak khat bekmah om-in tua in, Jesuh Khrih ahi hi(1Tim 2:15 TEV).
A tung-aa ih gen thute in Sawl’ nasep tawh kibang hi. Sawl in a mawhna a sel nadingin vankah thei numei khat thu dong hi(1Sam 28). A taktak in cileng Pasian’kalh thu in meihal biakpiakna hi lo-in thumanna na hi zaw hi. Tua hi aa, mailam thugen thei dawiaii siamte, mitphialsiam-khongkhai siamte thudot ding hi zenzen lo hi. Thu khatin gen leng Sawl in Pasian golhgul piak theih nading lampi a zong ahi hi.[7] Tu hun adingin tua bang-aa dawiaii theite thudotna in eite tawh hong om khawm tawntung (IMMANUEL) Pasian tungah cihtaklohna ahi hi.Pasian eite tawh hong omkhawm tawntung takpi ahih leh, a ze vanvan ih bilte kapsak nadingin hilaiah, hualaiah ci-in tai kawikawi kulse ding ahiam? Naupang bangin om tawntung ding ih hiam? A man takin gen ni cileng eite picinna lamah Khrih ciang dong a ban dingin hong kisam ahi hi(Eph. 4:13).
Tua ahih manin cihtakna in Zomite’ khamitna lungsim ahihna tung tawnin ih hihna (self-identity) leh ih ngeina’ kicinna (cultural integrity) Jesuh Khrih sungah lampha ding hi hang. Ih cihtak kei leh mi khemtheite’ mutna hangin ih sukhoi ih tohoi kha ding hi (V.14). Ahi zongin Amah (Khrih) ahih leh amahlehamah kikhem theilo ahih manin eite ih citak kei zongin amah citak veve-in om hi (2Tim 2:13).
Mite tung leh eile-ei tungah ih cihtak kei leh va-ak nangawn hong kang kha thei ding aa, suang nangawn in zong hiang hong nei kha ding hi. Ih pu ih pate in , “ Zawng lo hong na bang kei un,” ci-in hong hilh thei niloh uh hi(cf. Pian. 2:15).Tua sangin lopa ne lo humpi gikial ih phawk ding kisam zaw kha ding hi (cf. Matt. 6:33).
Remarks: Hih thului pen Revd Dr. Do Sian Thang, Th. D in, “Thinking About Christianity and the Chins in Myanmar,” cih laibu sungah, “ Faithfulness as a Chin Spirituality” ci-in Manglai tawh a gelh hi a, hoihsa mahmah ka hih manin mikim sim theih dingin hong let ka hi hi. Pasian’ lenggah huanah kum 36 sung asep khit ciangin cidam takin 2010 March kha-in tawlnga ta ahih manin Amah pahtawi nopna hang-a hong kitei zong ahi hi. Siapa’ kammal zatte in man nei mahmah leh vuitu mahmah ahih manin ama deihna bang lianin a kiteitheih keileh laiteipa’ thanemna hi ding hi. Mr. Suang Khen Pau)
[1] James Suan Za Dong, “ Our Emblem,” Falam High School Diamond Jubilee Magazine, v.
[2] B S Carey & H N Tuck, The Chin Hills, I:203.
[3] G H T Sawm Pau, “Research on Some Aspects of Tiddim Chin Culture,” The Rangoon University Chin Students Literature and Culture Sub-Committee Magazine (1973).
[4] A pualam pan-a hong lut lungsim kuanzia in zia tuamtuam nei aa, Khristian tuiphum, Evangelical tuiphum, upna tuiphum, fundamental tuiphum, lungdamna tuiphum, khanglo tuiphum, Seventh Day tuiphum, Pasian’ ukna bulphuh tuiphum leh a dangdangte ahi hi.
[5] An kuang umkhop theihna pen pawlpi kem siapa leh a pawlpi mite’ ki-ap tuahna tungah kinga hi.Ki-apna i cih ciangin nai 24 sung-a kizopna a cihna ahi hi. Pawlpi kem sia khat in kha khat in Ks 60 a ngah laitakin a dangte in a tawm pen Ks. 150 ngah hi. Pawlpi kem siapa leh a pawlpi mite lungkim tuaklel uh hi. Pawlpi siapa in nipi ni zing-aa thuhilh ziau nalel dingin Ks 60 kituak sa mahmah hi. A pawlpi mite in zong sawm-ah-khat leh pawlpi kempa’ khasum ding khasim in piak ding zong sawm khollo uh hi. Ahehpih huai pawlpi kem siapa leh pawlpi mite!
[6] Maizum huaina mun-ah maizum theihlohna pen mawhna nam khat ahi hi.
[7] Pasian golhguk piakdan thak khat in, lungdam man aa piak cih hi lo-in, ngah nading lametna tawh piakna hi zaw hi.
Comment piaknop aomleh...