Written on 2 November 2010
Zomi leh Pu Zo (Minam leh Beh)
Tusung Zomite’ Groups neihsunte-ah Zomi leh Pu Zo tungtaang ahihkeileh Tedim-tawh kizom kilawhna pan-a hongpiang kinialna pawlkhat I-simkha uh-a, I-lungnuam lo-hi, banghanghiam cihleh pupate’ paunaak-ah, “Akta mangkuan ki-tutu” acihthu (manawtlo, taksuang loding kisa-in kitawngtawng cihna)-tawh I-lungngaih ciang-in hih kinialnate-in Zomi sung-ah phattuamna hongpiak ding’ sang-in siattuamna hongpiak ding upmawhhuai zaw-hi. Tua ahihman-in anuai-a tengtawh kahong kuppih-hi:
Pu Zo: Keima’ mimal muhna-ah Zomi-pen mihing mah pan-in hongpiang hiding-in ka-umhi, ahizong-in “Pu Zo” cih gemgam pahzong ka-um tuankei phot-hi, banghanghiam cihleh khanggui suutna taangthu kician I-nei kei-a, upmawh thu-leh deihkaih vive-tawh kikalsuan ahihman-in zaandiak mah-a puansilh niikteen akisinte, Laai JH Cope’ hong pulaak khitzawh kum 100 bekbek pha-pan, tuama-in Zomite’ khankhiatna akisuutna tampi a-omloh kawmkaal-ah Dr. Vumson’ laaibu simtaak leh bullaak taakding-in hongkibawl masa hipah-phot ahihman-in Zomite’ hongpaina 1800 kiim-in Mongolia gampan hikha dinghi cihthu ciangbek hi-a, tuazong amaan cihtheih hi meello-hi.
Hih upmawhna amaan ding-in seh lehang Mongolia-a I-pulehpate a-om hunsung bangtan sawt, Tibet leitang hong zuatsuk bangtan sawt, Kawlgam lukhung sungteng-ah bangtan sawt, banghun-in Zogam I-cihcih Chin Dwin Gunnpi leh Bangal Tupi kikaal mualzangteng luah-uh cihte kuamah-in theilo-in Pa khatbek-in thei-hi. I-cihnopna-ah tua pulehpate’ hongpaina ding-in aki-ummawh gamte-ah I-pulehpate “Zomi” kici leh kicilo cihzong kuamah-in genthei tuanlo cihna kician mahmah-hi. Taangthu abul theithei ding-in aki-bawltawm niloh hang-in Zomi-tawh kisai lahthu kician anei kuamah omlo-hi. Lahthu kician leh akipatna akitel theipen Zogam-a khuate akisaat-hun, kua behte-in khuasaat, hausa seem, tuulpi. siikseek, taangko-a kipan hihte akitheih mahbang-in moi cihtak-in moi mahmah-hi.
Atung-a thute’ ziak-in “Pu Zo” cihpen a-om ding-in ka-seh kholkei phot-hi, banghanghiam cihleh tu-a Zomi akici minamte’ tualsung khantohna zaandiak ciangbekbek enlehang 1900 kiim pan-a puansilh akisin mite’ khang abeisa hunpen haam mahmah-thei, moi mahmah-thei anihtuak-in maanthei, khial-thei. Tua’ tung-ah lungngaihna pia-lehang 1900 masiah laai neilo, laaibu kigelhlo, Zolaai omlo, tua hileh hih suangtum khang (stone age) sung-ah Chin Dwin Guunpi leh Bangal Tuipi kaal-a mite akhua-khua-in kido kithat kimlaai “Pu Zo’ suante hihang” kici ding-in ka-um kei-hi, mi khat’ suante atam khit mahmahleh beh-khat kici ding-a kido, kithat khollo khading-hi.
Tua ahihman-in “Pu Zo” cihpen phuahtawm ahihi. Zomi pulehpate’ min atawmpen mal-nih pha-a, “Zo” kammal-pen puteek hong hih ciang-a “Pu Zo” akici cihding daan-in ka-um hetkei-hi. Tua baan-ah, mi-khat min-tawh minam min paisuak cihzong ka-um kei-hi. Pasian’ mite diakdiakbang mi’ mintawh minam kiphut lo-a, Jacob’ suante Israel akici-pen Jacob’ min ahihteei hang-in Pasian’ phuakthak min ahihi. Tualo-in Noah Minam, Adam minam, Abraham Minam, Ismail minam cbt cihbang I-thei ngeikei uhhi. Kawlte, Vaaite, Mikaangte akuamah khempeuh mihing’ minpua minam omlo-hi. Tua ahihman-in “Zomite Pu Zo’ suante” aci masa mipilte khial kasa mahmah-hi, banghanghiam cihleh “Minam cihciang-in minam hi-a, Zo’ maai-ah Pu, Pa, Gang, Pano cihte I-guan takciang-in Zomi Minam I-cih kaankaan-pen behkhat, bawngkhat, suahkiau hang-a, minam cihding ahaivaai suaksak hihang. Gualnam-pen minam bang-in gengen lehang zumhuai dinghi (Minam-pen tukhang hun-in Nation-in ciapteh photphotding, Tribe, Clan ciangbek-a tuatlohding deihna ahihi).
Keima’ dinna leh saanna-ah, Zomi-pen Minam (Nation) khat-in kaseh-hi. Mihing’ min tam (tap)-a akiphuak hilo-hi. Koipan-a kipan-hiam, kua minam pan-a meengkhia-hiam cihte ka-theihloh mahbang-in ka-theihsawm hetkei-hi, banghanghiam cihleh theileng bangmah phattuamna hongpiak lohding naakpi-in ka-telcian mahmah-hi. Zomi-pen minam-in kaseh-tawh kizuui-in Tedim khuamite’ a, Tonzaang khuamite’ a, Paite’ a cihbang-in kuama’ aituam-in ka-sehloh mahbang-in kei’ aituam inzong kaseh kei-hi, banghanghiam cihleh minam cihpen tua minam’ huam sung-a ahihkeileh tua minam sungpan-in piang higige napi minam adang apom mi tampi omhi (mihing-in suahtaakna nei ahihman-in pomthei, nolhthei, upazil-in).
Ka’ Lawmte leh Keimah: Zomi-pen minam khat-in kasehna tungtawn-in hihbang-in muhna leh saanna ka-nei thei-hi:
Ka-lawm it mahmah khatpen Zomi hi-a, Zomi kicihding angtang mahmah-hi. Amah-pen Naulak beh sungpan hi-a, Losau-mi akici khawkmin tam-a akiphuak bowng sungpan ahihi. Ka-lawm it mahmah akhatpa-zong Zomi kicihding angtang mahmah-a, amahpen Losau-mi akici-mah hi-in Samte beh sungpan ahihi. Kei-pen Dimmi akici khawkmin tam-a akivawh bowng sungpan kahi-a, Gualnam beh sungpan kahihi. Dimmi akiciteng kua-teng, bangbeh tenghiam cihzong akiseh theilo ahihi, banghanghiam cihleh Khawkmin vawh-a kilawhna ahihman-in Dimmi sung-ah Gualnam, Naulak, Phaipi, Hatlangh cihbang a-om kimlaai mah-in Losau-mi akicite’ sung-ahzong hih beh minte om veve-hi. Ka-lawm khatpa Samte behpa-zong Losau-mi akicih kimlaai mah-in Samte beh-pen Zote ci-a aki-minvawh Khawkmin tam-a lawhna huam sung-ah tampi omzeel-hi.
Hihteng I-et ciang-in, khangno theihna kician neilo mi-khat kahihna mahtawh Zomi ci-a minam’ ading nasepna-ah hong tawsawn (motivate)-pen anuai-a ka’ upna leh ka’ saanna’ ziak ahihi:
⦁ Zomi-pen Bulkip leh Zungkip anei Alian Minam Khat-hi, banghanghiam cihleh namdang-tawh akidang sitset biakna (tualbiakna) kician leh ngeina tuamdang anei, azuui minamte ahihziak
⦁ Zomi sung-ah, Dimmi, Saaizaangmi, Teiizaangmi, Losau-mi, Khuano-mi, Sihzaangmi, Thaangnuai-mi, Paite, Simte, Vaaiphei, Zote, Phaaileengmi, Daapzaalmi; hihteng hi-phadiak (Zotung, Zophei, Laaizo cihte’ sung-ah “Zo” kammal akihel zenzen hang-in Zomi akici tuamdiakte’ khuasakzia leh sahkhua ngeina-tawh akibang ataangpi-in Tualbiakna leh Ngeina tuamtuamte neilo ahihman-in “No-zong Zomi hi-uhte” va-pumcih pongmawk theihding hilo-hi).
⦁ Minam (Nation) cih limlim sung-ah abulpi kituhna-in minam susia-den ahihman-in “Khazih sung-ah unau-Khat, Zomi sung-ah laaiguizom-Khat” I-hihi
⦁ Zomi sung-ah innteek-tuam omlo-a, minam’ phattuamna asep-haat mite-in amau’ mun-ah innteek nasepte-tawh thaneemte muakding
⦁ Kampau, Laai leh Ngeina hoihte keem-in sepsin (pratice) thei thamlo-in khangkhaan zoding
⦁ Zomi-pen “Zo” akici pasal khat sungpan-a apiang hilo-hi, Ngeina leh sahkhua heekzia akibang anei-khawm mi-pawlkhat pan-a hong kipan ahihman-in Minam ahihi.
Azenzen-in hihteng-in hong tawsawn hikei zenzen henla, leh Zomi-pen minam hilo-in Pu Zo’ suante ciangbangbek-in asaang hi-zenzenleng behno-khat hilel ahihman-in Zomi cih kampau-in kazangh keiding-a, ka-pianna gam a-ukte’ minam leitung’ ciaptehna-a Burmese akici minam-lian sung-ah mapang ding-in kaki-ummawh-hi, banghanghiam cihleh tu-mahmah inzong ka’ beh ciangbek, ka’ khua, ka’ khawk, ka’ kual ciangbek ahuam nasepna aseem-nuam hileng beh dangte konlawhlawh loding-in ka-kiseh-hi.
Tua ahihman-in Zomi-pen minam khat-a asaang leh a-seh mi peuhmah-in atung-a saanna-tawh akipelhleh lungngaihna leh leitung khanghun zil-a thumuhna lam-ah akisam khat-teeiteei a-om ding-in kaseh-hi. Tua hilo-a, Pu Zo’ suante ciangbek-a Zomi asehte leuleu-in “minam” minding “Zo” atap sakleh leitung paizia-tawh akitukalh suakdinghi, banghanghiam cihleh bangzah-in pung-in khang-in kum sawtpi kiveito mahleh Gualnam Minam (Gualnam Nation) cihbang cikmah hun-in piang ngeilo ding-a, apian nading alunggulh a-om lehzong acinglo, lungsim damlo-khat hi-kha dinghi. Tuamahbang keekkeek-in, Dimmi akici Khawkvawh Min-pen (Dim Nation) ding-a a-saangkhaansawm a-omleh adamlo-mah hizeel ding-a, leitung khang zil-in saanmawh-mi suak-hi, banghanghiam cihleh Gualnam khempeuh sahkhua (lpd: Vaai Gam leh Kawlgam-a Gualnamte’ ngeina) kidang-a, tuamah bang-in Dimmi khempeuh beh-khat hilo, khua-khat hi-nawnlo, sahkhua ngeina kidang; hihthu-te naakpi-in tulaai khangthakte-in lungngaih zekding hun mahmah ta-hi.
Akhaakpen-ah: Beh madawkna, beh bulna, upatna leh tuulpi sepnate kituhna, kiseelna cih genloh tuabang lungsim neih himhimna-in Minam thahaat nading piangsaklo bekthamlo-in minam thaneemna, ki-elna, kikhenna piangsak zaw-hi. Zogam I-cihdeuh sungpan-in beh thum pan-a a-innpi diakte ka’ phatpak nuam-hi. Thawmte, Guite, Sukte: hihte-pen Zogam-a I-sehdiak gamlei teng-ah hausapi ahihkeileh ukpi-in na-pang ngei uh-a, Zomite’ bul mahmahte hinapi amau’ beh ciangbek ahuam mapanna hong neihloh-uh, Zomi-pen Minam-in saangthei-uh ahihman-in (nidang-a hausate ci-in ki-haii-phatsakpih lo-in) minam-tawh atonkhawmthei lungsimte hongpuak theihna-in Zomi-pen Minam ahihna tawsawn uhhi. Azenzen-in, amau’ hunluui lungtangte minam sung-ah hongkeng zenzenleh khua tuamtuam-a amau’ ukkhaakloh, behdang hausapite-tawh tonkhawm-theih om ngeilo ding-a, pangpaleen (butterfly) bang-in tungnun kituh-in leengtoto-in kha-thagui akitah ciang-in leilak-ah asi ding-in I-kiasuk deldel lelding uhhi.
Tuahi-a, Minampi lungsim bek-in minam cidamsak ding-a, namneu naubing lungsim-in minam khenzaak dinghi. Minam cidamna leh kikhenna-pen eite mimal kimciat tung-ah kinga-hi!
Zokhai
Behlapna:
Tupna Guipi:
Khazihmi upna-ah mi masa Adam hi-a, ama’ min-tawh minam min kivawh lo-hi. Azomzom-in Cain, Noah, Abraham, ……. David, Solomon hihte min-tawh minam min kivawh ngeilo-hi. Jacob tungtawn-in “Israel” hong ging-a, Jacob’ suanlehkhaak mi 12 khempeuh kigawmkhawm-in Israel minam ci-in hong piang-hi. Atuam-a avaaihawm leh akhuasazo Judah minpua-in ama’ suanlehkhaakte Judah Beh kici suk-a, minam cihtaktak sang-in Beh hizaw-hi.
Tualo-in mi khat min-tawh minam min kiphuak kikhaat mahmah-hi.
Abraham minam cih’ sang-in Abraham’ suanlehkhaakte kici zawding-a, ngeina maan ahihi.
Comment piaknop aomleh...