Zomi Khawmpi USA 2014 pawipi sung a kisimkhia, Pu Thang Lian Pau thupuak anuai a hong kisuaksak hi. Pu Thang Lian Pau tung ah Zomi Innkuan USA kipawlna min tawh nakpi takin kilungdam hi. ZIUSA-EC
CHALLENGES AND OPPORTUNITIES
IN THE PROCESS OF ZOMI RE-UNIFICATION
(Zomi-te tuibang gawmna dia haksatna leh hamphatnate)
Thang Lian Pau, President,
Zomi Re-unification Organization
Zomite in kigawmkik ding hanciamin pan kila-in haksatna tampi mah kinawkkha a, tua bang hitase mahleh alemtang hamphatna ding zong tampi mah kikhasuahkha in, zong tampi mah mailam hunah i tuah ding om hi. Bang hangin Zomite political movements peumahah kigawmkik ding tup-leh-ngim khatah kinei gige se hiam? Hih dawtna tawmcikin dawnna pia ding hi le hang, kigawmkikngai i cih ciangin pumkhat a hisa khenzak a om a hihna hong phawksak hi. Tua hi a, ei Zomite hong kikhenzaklo hi leh kigawmkikna buaipih kullo ding hi. Tua kigawmkikna i cih ciangin, lungsim ngaihsutna/lungput, tawndan, gam leitang leh politics (kivaihawmna) lama kigawmna cihte huapkhavek hi-in ka ngaihsun hi. Tuni a hong khenzaktu — i ngaihsutna leh nnasep khempeuh — kigawmkik ding i hanciamna lampi-ah haksatna (challenges) hong hipah hi. Ei Zomite hi zah a kikhenzak a i omna pen midangte hong khenna kia hilo-in, eimah ginatloh manin kikhenna zong om a, tuate limtak ngaihsut dingin hoih hi.
A masa in Zomite kigawmkik na ding a hong dal haksatnate kikum ding hi hang. Tu dong, ei deihtelna hilo bekthamlo-in zong hong kidong kha vetlo a midangte’ hong khennate hangin Zomite hong buaisak lai hi. Tuate in:
Khatna ah, cikhat-namkhat hinapi hangin, Mangkangte’n min tuamtuam (Chin, Lushai or Kuki) toh hong na ciamteh hangin tuni ciang dong Zomite in loma pangkhawm theilo in ki-omkha den hi. Phamsa Pi Bianca Mang Khan Cing hih bangin na gen hi, ‘Mangkangte hong khenna pen thupuaktu (informant) leh kamlet ding a a zatte hang hizaw hi, na ci hi.
Ei Zosuante lakah minam hihna phawkin, kihuai-in kalsuan khop ding vai hong om ciangin, min tuamtuam tawh hong kiciamteh ahih lam kiphok pan bek a, nawngkaina lianpi hong piang hi. Mangkangte hong ukhzawh sawtlo-in, mikhat-sakhat i hihlam amau mahmahin zong hong tel ciangin, Chin-Lushai hiam Kuki-Chin cihpeuhin na gomkop sawm liliam uh hi.
Nihna, British te in, minam min tuamtuam hong piakna hangin ei Zomite hong phelkhap bek hilo in, i pupate pek panin i luahsa gam leitang zong hong na phelkhapsak uh hi.
Zogam la dingin Chin-Lushai expedition British kumpi in kum 1889 army column 4 hong sawl uh hi a, tua army column te in alak zawhna ciangciang ukin, gamgi kician zong bawl pah selo uh a, ukpite gamgi sen lel uh hi. Tua-in Zomite luahna gam hong khenkham hong suak hi. Kum 1935 ciangin British India government pen British-India leh British-Burma in hong kikhen leuleu a, tua in Zomi laka ukpite—Sailo, Sukte, Haokip, Zahau, Khalkha, adgte., kivaihawmna subuai hetlo-in, a ukna gamgite mah uh British te gamgi dingin hong zang to uh hi. Hih gamgite pen hun hong paitozelah India leh Burma gamgi hong suak hi khong hi. Mangkangte’n hong nutsiat ciangin, gam thum(three) bangah khenzakin ki-om hi. India gamah ahih leuleu leh state tuamtuam i kikhen sawnsawn lai hi. Hong ukzawh uh sawt lo-in Mangkangte, mikhat-sakhat i hih lam hongphok ciangin, Chin-Lushai Conference, 1892 nasam in i luahna gam hong khenzak khitsa pen gamkhat ki-uknakhatah gawmkik ding na hangciam ngei uh hi. Hiai banga British te’n gawmkik a sawm uh minam dang omlo hi.
Zomite in kigawmkikna ding i hanciamna-ah haksatna i tuahte pen midangte hong guat kia hilo in ei-leh-ei i kiguan zong tampi om hi. Hih tawh kisai tamlo kikum leng ka ci hi.
Khatna, Mangkangte ukna hongbei ciangin, minamkhat a sepkhop ding cihlam sangin kineu kaihna hong khang semsem hi. Burma a om Zosuante’ lakah khua-khat hihna, locational identity (Tedim, Falam, Halkha, adg.) ki thupibawl in, India a omte’n aw-kaih leh cibing hihna, Constitutional identity (Zou, Vaiphei, Thahdo, Simte, Paite, etc) kithupibawl hi. Ibeh-iphung suut leng, mikhat-sakhat i hihlam kitel mahmah napi’n, kineu ngaihsutin, mituam-satuam bangin i omkha uh hi.
Nihna, Biakna lam makaite leh Lai Siangtho sinte in gampua a kan uh ciangin denomination tuamtuam bang hong pualutin Zomite biakna saptuam khat a om lai bang zong hong khenkhia in amau aituam phattuamna dingin Pawltuam bang hong phutkhia ziahziah uh a, pawl tuamtuam tampi Zomite lakah hong om lawh hi. Ih biak Pasian kibang, minam kibang hinapi’n, Biakna a ih hong kikhen ciangin, Lai Siangtho leh Laa-bu tuamciat kinei a, tuate’n hong kigamlasak semsem hi.
Thumna, Zolai sai pawlin kithutuakin vaihawm sangin ki-el bawl zawsop i hih manin khatohna cingtak om theilo hong suak hi.
Lina, Zogam tumlam India kumpi ukna nuai a omte’n democracy gui mah bang liangin Minam vai leh electoral politics pen luangkhawm sak kha tawntung uh hi. Hih hangin minam politics zong hong kipat zel hangin electoral politics a kibualte in subuai tawntung ahih manin tudong lawhcinna kinei ngeilo hi.
Ngana, Mangkangte’n hong ciamtehna minte zanga leitung politics a saipawl ki-om a, eimah kicihna Zomi min mah zang pawlkhat ki om leuleu hi. Eite mah bangin, khovel a minam tuamtuamte’n zong amau’ tualsuak min nei ciat uhi. Ettehna in, Ahom (Assamese), Garo(Achik), Mikir(Karbi), Bombai (Mumbai), Madras (Chennai), Calcutta (Kolkota), etc. Eite zong khovel ciamtehna ah tualsuakmi (indigenous people) i hih ziakin, i tualsuak Minam min mah toh kalsuan ding thupi kasa hi.
Panlak kisam hi:
Isreal-te gamdai a kum 40 a vakvaih bangin, eite zong kituam khenna lungsim toh kum tampi i vakvaita uhi. Gamchiam manoh a i pailai-in ei hong subuaitheite paikhia-in, khekhat khawmin, khat-le-khat ki-itin ma pangkhawm leng i biak uh Pasian in thupha hong pia ding a gualzawhna ei a hong hi ding hi.
I vakvaihna apan, nampi lungsim toh kalsuan a, kigomkikna ding a i hanciamnate uh hong hat semsem theihna dingin, muncih mualcih a om Zosuante’n, tu-hun a sepding-bawlding tampi i nei hi:-
(i) Leitung khantouhna omzia i etleh, muhtheih a gamgi (boundary) kithupi ngaihsut nawnlou hi. Ngeina leh tawndan (culture), information technology, sum-le-pai kidawntuahna, adg., te’n gamgi neilou a, leitung pumpi zong, ‘global-village’ kicitheita hi. Gam tuamtuamte kipawlkhom in (European Union, SAARC, NAPTA, SAPTA, adg.) gamgi kikhungsate thupisim nawnlo uh hi. Huaiziakin, Zosuante gamgi in hongkhen i cih pen, eimah mimal ngaihsutna (lungsim) ah kikhenkei phot peuhmah leng, mihing bawlsa gamgite’n hong khen zolo ding hi.
(ii) Tulai hunin, gamdang-mundang a khosa Zosuante’n, ‘ka gam in bang hong hihsakthei hiam cihsangin, kagam a dingin bang kasem thei hiam’ ci-in Zogam hong zuun siuasiau ding cih lametna lianpi ka nei hi. Na minam, na gam nang mahin itin na zuun kei leh, namdangten hong itsak zuunsaklo ding hi. Kawlgam, Vaigam ah nungta in, mi-lian mi-lal I suak zong in, I gam tulpan a kaileh, i mawhpuakna zolo, minam zulhzausan toh kibanglel kha ding hi hang.
(iii) Minam vai a kipawl khopna tuamtuam i nei theita a, kipahhuai in, zong thangah huai mahmah hi. Hih kipawlkhopnate koimun peuhah om leng zong, amin(name) kibangin zangthei leng, kigawmkikna nasepna namkhat hi ding hi. Ettehna in, ZYA, ZSF, ZoLLS, adg. Tuabek thamlou in, hih kipawlkhopnate thupi ngaihsut in, I omna ciatah kihel leng minam nnasepna cikhat hipah ding hi.
(iv)Kineu ngaihsutna lungsim leh nasepnate nusia-in, a tangzaizaw leh a lianzaw ah kipawlna thupi ngaihsutzawta ni. Zo paunak khatin, ‘mihing in a tam dampih a, nga in atam sihpih hi’ acih bangin, eikia tang om sangin, midang tawh semkhom thei leng metzaw hi. Eimah tek khuamin leh paumin a kipawlnate sukbei haksa kha thei hi, ahi zongin kipumkhatna detdo na dingin tuate nangawn nampi lungsim nei-in i nutsiat uh hunta hi.
(v)Pasian hong piaksa—pilna, siamna, hauhna, cihtheihnate nampi khantohna dingin zattheih kisam hi. Tua ahih manin, Pasian in thupha hongpiak bangbang, midangte’ a dingin vualzawlna i hih na dingin hanciamtek ding hi hang.
(vi)Koimun-koigam ah na om zongin, Zomi na hihna kikhel theilo hi, puansilh-niikten banga khektheih hilo hi. Tua ahih manin, na omna, sepna, sinna lamah Pasian leh na Minam a dingin muanhuai-in a sem leh a sin na hih ding hanciam in, a siampen, haupen, teipen hihsom hamtang ni. Na lohcinna in na Pasian, nu-le-pa banah Minam minthangsak ahi cih manghilh louh ding ahi. Na omna peuha Zomi hihna kizumpihlo a Zo ngeina tuamtuamte, min phuahdan, inn-dongta ineihdan, Zo-puan, Zo-pau, Zo-lai, adgte na toisang ciangin, midangte’n na minam hong zahtaksak ding hi.
(vii) Ih kibatlouhnate sangin, ikibatnate piibol kisam hi. Ih kibatlohna 10% khong bek ipiibol luat hangin tunitan Zo-lai khat neih ding haksa kisa tazen hi…! Ei sanga kibatlouhna a nei lianzo Naga, Meitei, Assamese, adgte minam khat asuahtheih leh, kibatna a hauphadiak Zosuan teng minam khat a hihlona ding ompeuhmahlo hi.
(viii)Zosuante sungah ‘Zomi’ cih azangthei lianlo pawlkhat ki-omlai hi. Amaute zong ih sang-gam ahihlam phok a, kituam-et mokloh kisam kasa hi. Banghang hiamcihleh, Laisiangthou in, ‘a sanggam itlo mi peuhmah, sihna sunga omlai ahi’(1 John 3:15-16) acih banah, ‘mi’n a lomte adinga a hinna a luikhiak sanga itna lianzo a omkei’ (Johan15:13) na ci hi. Eimah aw kaih azang teng, eimah biakna a kihelteng bek hilo, Zosuan teng ki-ittuah ding thupi kasa hi. Gamkaih a tuam dungzui in pau cituamtuam ih nei a, pau a tuam dungzui in tondan leh kithopna tuamzek ciat hi. Zo-pau, Zo-lai, Zo-ngeina, adg ineih khop ding thupi mahmah ahihlai in, eisunga a tuamzekzekte zong Zosuante hauhsakna banga ngaihsun in, ih kipomsiam a zahdan zong kipiaksiam poimoh kasa hi.
Ngah theih ding hamphatnate:
Kigawmkikna ding hanciamna leh panlaknate ah haksatna tampi kinawkkha hi, ahi zongin hih haksatna te pen pusiatna a zanglo-in, eite a dingin thahatna dingin zang theizaw in, kinai zawksemna dingin zat ding i hanciam dingin hoih hi. Ei Zomi sak-leh-khang a omte buaina i tuah ciangin kihuh thei-in ki-om a, tua hangin sak leh khang zong hong kinaisak sem hi. Hih bang a pan khomna pen, mailam hunah zoptoh dingin hoih a, a tangzaizaw in pankhomna zong nei leng kigawmkikna ding a i hanciamna hong huh mahmah ding hi. Tua hi a, tu laitakin suahlam Zogam a tengte pen buaina tuamtuam tuak in, zong tuakto zel lai ding bang hi. Tua ahih manin buaina i tuah ciangin kihuhtuahin ma pangkhawm leng tua-in hong kinaisak sem ding a, minamkhat i hihna zong leitungin hong theih pihin, eite lak mahmah-ah zong ki-itna hong khang semsem ding hi.
Nisim nuntakna leh sum-leh-pai zawnna-ah zong na semkhom leng ki-it kingaihna hong khangsem ding hi. Tulai kumpite-in Kawlgam-Vaigam kisumdong tuahna a tangzaizaw semin khan ding cih kinin nei uh hi. Hih pen Zomite hamphatna i ngah theihna ding limhtak ngaihsutna nei in panlak theih ding hi. Hih teng banah, i Zo ngeinate limhtak zuun in puah leng tuate in hong gawm ding a, go manpha mahmah hong suak ding hi.
Pasian in i Zogam thupha pia-in, leisung piang go manpha tampi tawh na phungvuh hi. Hih-te pen ei hamphatna hilo-in minam dangte hamphatna hong suah khak ding lauhuai mahmah hi. Tua ahih manin lung kituakin ma i pankhawm kei leh kumpite leh company-te pankhom pen nang haksa mahmah ding hi. Hih leigo manphate Zomite in kemzoin ei hamphatna dingin i zattheih na ding hanciam kul a, tua a dingin khekhat khai-in pankhom hong kul mahmah ta hi.
Ei Zomite luahna gam, Zogam pen British-te hong ukhlai pek panin tuciang dong international politics a dingin mun poimawh (strategic) mahmah khat hi tawntung hi. British ten i gam hong luhkhiatna zong China gamah a lunglutna hang uh ahi, na kici hi. General Tun Khaw Pum Baite makaihna tawh Chin National Liberation Army (CNLA) ten nasep hong kipat hun lai-in Sente thahatna leh Communist te hong khan ding dalna dingin na poimawh kik mahmah leuleu in US te bangin na enlah in na na panpih uh hi. Tu hun ciangin Zomite luahna gam pen geo-politics ah a poimawhna kiam tuanlo in khang semsem zawlai hi. Tu hun ciangin politics bek hilo in kisumdong tuahna a mun poimawhtak zong hong hi semsem lai hi. Hihte pen a phatuamna a ngah thei dingin pan i lak kisam mahmah ta hi.
Thukhupna dingin ka gennopin, eimau lungsim sungah kituam bawlna, ki-elna leh kilangpannate nusia-in, ki-itna leh kideihsakna tawh na semkhomin ma pangkhom leng, i kipumkhatna zong hong detdo sem ding a, haksatna leh buaina i tuahte uh leh i tuah lai ding te uh tungah i gualzo ding uh hi. Zomite hanlungciamin khangkhom diam dingin Pasian in i minam thupha hong pia-in hong om pih tawntung ta hen.
Comment piaknop aomleh...