Upna leh Ngeina (Faith and Culture) ~ Rev. Fr. Damian Dal
Kithu pua in pumkhat suaka, Vannunna Leinunna suaksak in, Leinunna ah Vannunna hong malepsak thu in sum le paai, ngun le kham te hilo zaw in, Simlei nunna Ngeina te ah Pasian tawhkizop na ahi, Upna tawh nuntakna ahihi. Upna leh Ngeina te in akilangneih, aki keelki thu nih, lamnih, hilo in, mihing te Leitungah picingtak in nungta in, Van ah zong apicing nuntakna ih neihtheih, ih ngahtheih nading thunungta te ahihi. Lamkhat pan genleng, mihingte in, apicing taktak mi ihsuak nangin leinuntakzia leh vantung nuntakzia te hualkhawmin, Christian nuntakna akici nuntakna khat asuaksak in, Upna le Ngeina ahihi.
Upna le Ngeina in kilangneih ngeilo in, zong kinungngat ngeilo hi. Ahizongin mihing te-in, Upna le Ngeina kikal ah lamkhak in kidingin, Upna le Ngeina te ih khenkhia a, lampi nih ih suaksak thei hi. Tua thu hangin, tu hunciangin, Upna totding lampi ihtuam koiha, Ngeina pai na’ng lampi ihsial tawm thei hi. Hithu te hangin, Upna le Ngeina atuamtuak in ih koiha, atuamtuak in sangin, atuamtuak in ih zepnop manin, Upna picing neilo in, Ngeina man zong thei lo in ih omthei hi.
Upna leh Ngeina in apualam pan a ente ading in, kithupuakna, kipumkhatna omlo bangkeek in ihngaih sunthei hi. Ahizongin Upna le Ngeina in atawntungin asungthu ah ki thuhual in, tonkhawm tawntunga, amaute in nupa te mahbangin nih hilo in, sikhat sakhat ahi zaw uhhi.
Ahizong in, mihingte in Upna ahi a, Ngeina ahi zongin, ih ut ut in zazut in, ih deihmel eideihdan in i zutman in, khat veivei Upna in Upna mel puanawnlo in, Ngeina in zong ama mel le sa puanawn lo hi. Ahoihna leh athupi’tna te mihingte in zatui tawh sel in, meltuamtuam tawh sel ahih manin, apualam bek pan a enthei mitampi tak te in Upna’ sungthu thei lo, Ngeina’ sungthu tello in, lamka lai-ah dinkhawl in, acim uhciangin pawikham uhhi.
Banghanghiam cih leh huntawh kizui in Upna laigil vilsiam lo in, Ngeina laigil hahsiamlo ihhih manin, khatveivei Upna in ama lim le mel sunnawn lo in, Ngeina in zong ama pianzia pua nawnlo hi. Thankik in ama omna mun leh khuahun tawh kizui in amel akilaih mahbang in, mihing te in zong Upna le Ngeina melpuakzia te laih ding ih hanciam khial kha thei hi.
Upna in Minam khat ii Ngeina sungah munnuam ngahin, mihing te nuntakna taangthubu ahi Ngeina sungah vaipuaknei khatin, mun hongngah matengin, tua Ngeina nei Minamte sungah Upna picing hongom dingpen haksa mahmah dinghi cih phawkhuai hi. Ahizongin khatveivei Ngeina hangin Upna kolkhau ihbulh thei a, Upna hangin zong Ngeina in nemniamna leh nawlkhinna, etneuna leh paampaihna thuakthei hi.
Aman thutak in, Upna in Ngeina sungah gamhluahza angahding thu ahihi. Upna in Ngeina sungah apicing nuntakna angahtheih na’ng munzongin, Ngeina in Upna hangin Pasian mai-ah hongkilamsang hi. Mihingte’ Ngeina sungah Upna in munhongla in, tua nih te in, mihingte lungtang leh nuntakna sungah nih hinawnlo in, Khat hongsuak ta uhhi.
Upna in Pasian hoihna, avangliatna, hong itna, cih thute asangzaw leh asiangzaw in hongtheisak tawntung in, Pasian tawh asiangtho nuntakna ihneih nangin, Lampi hongsuak hi. Ngeina in ahih leh, mihingte leitungah anuntakzia, mihingte hoihzia, mihingte manphatzia, mite kizopzia, kihawh kilenzia, kivak kikomzia te atawntungin nungtasak in kemcing hi. Tua ahihman in Ngeina ihci thei hi.
Ngeina in Leitung thu leh Leitungah anungta mite nuntakzia ciapteh na “Anungta Thubu” hi in, Upna in, Leitungah anungta mihingte Pasian tawh anuntak khoptheihna dingin lam alak ‘Nuntakna Thu” ahihi. Ngeina in “Anungta Thubu” cihciangin, ahunzui in kipuahpha in, huntawh kizui in nungta a, huntawh kizui in gamtang hi cihna hi. Upna in “Nuntakna Thu” hi ih cihciang in, Upna thu in huntawh kizui in, kikhel, kilaih, cih omlo in, atawntung in tua Nuntak na Thu in Thuman leh Thutak hitawntung hi cihna hi.
Ngeina pen vangil kepbangin kikem theilo hi. Amah in ahuntawh kituak in, munzongin, hiang le teh te hong mengkhia tawntung hi. Tua thu hangin, Ngeina puan, Ngeina Laam, Ngeina van te ahuntawh kituak in, kipuah a, kizem in, kilamsang tawntung hi. Ngeina in hun khempeuhah kong akihong tawntung minam khat ii INN PI ahihi. Tua Ngeina INN PI pen eite utdandan in, hongin khakin ih hih khakciangin, Ngeina kongbiangah Upna nei mi tampi in puuklawh in, tuuklawh a, sihlawh hi. Tua ahih man in, Lazarus mah bangin Upna tawh hongzuan mite, Ngeina kongbiang ah ui te liah dingin ih koih a, ihsisakhi. Ahi zongin ei te in ihhih leh, mihaupa bangin, sabuai ah tu in, ihduhduh ihne hi.
Ngeina in mihingte Taangthu sungpan hongluangkhia, hongphulkhia, mihingte khanpih nuntakna ziate ahihi. Upna in tua Nuntakna ciktui anei Topa kiangpan hongphulkhia, mihingte tawntung nuntakna ngahnangin hongluangkhia Tui ahihi. Ngeina in Mihingte’ Taangthu sungpan hongpo khia ‘Nuntakzia” te hi in, Upna in mihingte Nuntakna apia “Nuntakna Thu” ahihi.
Hihthu hangin, Minam Ngeina, Khuangei na, Beh le Phungngeina te in Nuntakna Thu ahi upna sungah Nuntakna zia azonsiamding thupi hi. Khatveivei ciangin, Upna pen Ngeina sungah nuntakna zia ihzongsak thei hi. Tua bangthu hangin, Pawlpi le Pasian paulap in nei in, Leitungvai bek tawh hun le ni te ihbeisak theikha hi. Upna in Nuntakna Thu hina pi in, tua Nuntakna Thu genin, hawmin, hilhin, ihpiakkhiat dingsangin, Ngeina kongbiangah kongcingbang keek in dingin, Laisiangtho tawikawmin, Khua kongcing, Behkongcing, U le Nau kongcing mi tampi omthei hi.
Nuntakna Thu ahi Upna tawh ih nuntakzia ahi Ngeina te ihpuahding, ihhahding, ihzep ding hina pi in, Ngeina zangin Nuntakna Thu ihleh puahnop man in, Ngeina kibanglo, Behkibanglo, Khuaki banglo thu ummi, thuzui mite kikal ah kitelkhialhna, ki etkhialhna, ki muhkhialhna te hongpiang hi.
Nuntakna Thu ahi, Upna tawh ihgam ihlei, ihkhua ihtui puahlo in, Pasian leh Upna paulap in, Leitung nuntakzia te tawh i puahsawm zaw hi. Kaalkhat ah nisagih om in, nai 168 om hi na pi in, Sawm a khat zong ahilo, Nipi ni naikhat sung Pasian thu hilhding, Biakinn sung Pasian thu gending na ngawn hun hoih ihpia zo kei a, ahi zongin midang te tungah Sawm a Khat ih hahnget thei hi. Mite pianzia ngeina leh amaute nuntakzia te ihzahtaak manin, Thuman leh thutak ihgen kei a, tuami te deihna zui in, Laisiangtho tawh thu ihkhup lailai thei hi. Hicingbangin, Nuntakna Thu ahi Upna in Nuntaknazia ahi Ngeina (pianzia, paizia, thungaihsut zia, khuavai, beh le phungvai akipan nisim nuntakzia) pen Pasian mai-ah lamsangin siangthosak ding hina pi in, athu ihlehluan sak thei hi.
Anunung ciangin, Consumed Diocese, Consumed Parish, Consumed Christians aki ci mite ihsuak thei hi. Consumed Diocese cih ciangin Diocese sung pan leh Diocese tungpan ngahding alamen tawntung te cihna ahihi. Diocese ah ahi a, Parish le Khua te ah ahi zongin, Pawlpi tungpan khua ading, inn kuanpih te ading, kei ading, cihbangin, ngahding bek ngaihsutna tawh akidim Christian te omna Diocese leh Parish te cihna hi. Hicibang mite sungah thuzui mite sangin, panmunnei te leh Pasian nasem akici mite 75% bang kihel tawntung thei hi cihthu phawkhuai mahmah hi.
Thukhupna:
Eite ciapteh tawntung ding thu in, Abraham upna thu ahihi. Pasian in Abram kiangah, “Na Pa inn leh, na beh naphung, na u na nau te omna gam ahi, hih gampan in pai khia in,” (Piancil 12:1) ci in, Abraham zong tuabangin honggam ta hi. Pasian sawlbangin hong paikhiat manin, Upna tawh akilam Ngeina Inn honglam in, tua Upna in amah midik pa tangsak hi. Rev. Fr. Damian Dal
Ref: Cardinal Joseph Ratzinger, “Christ, Faith, and the Challenges of Cultures”, Given in Hong Kong to the presidents of the Asian Bishops’ Conferences and the Chairmen of their Doctrinal Commissions, March 2-5, 1993.
Comment piaknop aomleh...