Neu Ha hoih leh ~ Dr. Nang Khan Lian
Kawlte in “kipatna hoih leh a nung ciang lungmuan na om” (asah kaungmah a naung ticha) ci’n thucin khat na nei uh hi. Mihing nuntakna kipat tung ahi nugil sung ah i om aa kipan leitung ah i suahkhiat khit naupang hun pen mailam i nuntakna ding i limleh dingte tatzia te a kibawl hun ahi hi. Tua hi aa naupang hun pen sing hileh a kisuih laitak hun hi aa, bel ding hi leh bel lim piantheih na ding a kisek laitak ahi hi. Gamtat luhekzia, kampau zialetong te leh cidamna lam ah aki makaihna bang zui in a teek dong a pua suak ding ahi hi.
Tua hi aa kamsung leh ha cidamna lam muhna pan leitung ah hong piangkhiat ma leh hong piankhiat khit naupang khatin a tuah khak ding thute hih theihzah in hanciam in kong at ahi hi.
(1) Nu gil sung ah om hun (Foetus)
Nugil sung ah a om lai nauno pen ‘foetus’ kici hi. Naupai hun sungin nu in cidamna leh tha om na ding hahkat ding kisam hi. Hih hun sung aa nu i gamtatna bangin naunno in a ngah ding ahi hi.
Nugil sung omlaitak nauno ha a susia thei tatkhialhna (3) te;
(a.) Naupai zawh kha 5- 9 sung nu in virus (ahklh) lungnoneu khat peuhpeuh te hangin gaplohna damlohna a neih aa leh a sisan sung om calcium leh phosphorus ci (Metal + Phosphoric acid = salt) te kiam in tua in nauno ha kilamzia thanem sak tuam leh kisia sak thei hi.
(b.) Zatui pawlkhat zatna (gtn. Tetracycline, barbiturate..cihbangte) hangin nauno kamsung leh ha kilam zia siatak thei hi. Gtn. Tetracycline lungnoneuthat na za in nauno ha limlemel te kikhel sak hi. Lungdaihna ding leh ihmuhsuahna ding aa a kizang ahi barbiturates zatui namte in nauno hong suah ciangin mukkaa leh dangkaa (cleft lip and palate) sak thei hi.
(c.) Kha cinglo aa nausuahna hangin nauno hate thanemsak in ha heng baih hi.
(2.) A suaktung naungek (neonates)
Nugil pan hong suah ni pan kha 1 dong pen ‘neonates’ kici hi. Nau no kamsung et sak in. Pawlkhatte a maiha tangkhat po sa in suak thei uhi. Hi bang a om leh patau kei in. Lemmawhna omlo leh killing lo cihbang ahih leh hici koih lel in. Nunawi a tawp ciang ahizong a kamsung ah kipet khak na meima liam na muhleh Ha Siavuan te kiang ah lak pah in. Mukkaa leh dangkaa cihte a om leh nauno tha omna ding kinpih in la Kamsing le Ha siavuante kiang ah lakpah in. Naupang hunlai in kibawl leh hoih pen hi.
(3.) Naungek (Infant) hun
Hih naungek hun i cih pen nugil pan hong suah khit zawh kha 1 -12 ciang huam hi. Hih hun ah naupangha (deciduous teeth) te po nailo hi. Hih hun sung ah naungek ngaplo, cisa lua leh kamsung hani te bawk ahkl san, ciltui kaikai cihte a om leh Ha siavuan ahizong siavuante tawh kilak in. Hih hun ah zong Tetracycline zatui zatloh ding thupi hi.
Hih hunpen naupang hate a po ding kithawi hun leh upa hate piangding a kipat hun ahi hi. Hih zatui hangin hate a ngei mel hilo in a naipak, lingmaw mel cih bangin kikhel thei hi. Naupang i kamsung sianthona ding nu in hahkat pih ding kisam hi. Hih hun sung in naupang maiha tang 8 (a tung a nuai)te po ding kipan ta hi. Ha po khiatna munte leh a pokhia nailo hani te siangtho sak ding kisam hi.
Nu in a khutme ah puansiathem vial in zing le nitak lupma ta ding naupang kamsung siangtho sak in. Nauno in na khat a muh peuhpeuh a kamsung tun in tawp thei, le pet leh nopsa mahmah thei hi. Tua hi aa nauno aa ding a lauhuai lo a tawptheih ding, pettheih ding vante zangsak in. Khutme tawp cihte ahih leh zong pongman mah hi aa, a hih hang a goldong zong sang kha thei hi.
Naupang hun masa (Early Childhood) Kum 1-4
Hih hun pen naupang khat aa ding a thupi mahmah hun akipan ta ahi hi. Hih hun sung ah naupanghate pen pokhia mangkhin ta hi. Naupang ha a po khiat khit hun ciangin naupang kamsung sianthosak ding pen thupi mahmah hi.
Kum 2 hong phakkhit ciangin hanawtna tawi sak ta in ahih hangin nu in hanawtna tawh nawt pih ding kisam lai hi. Ha za ahih leh betang cia (tawmno cik) bek zangsak in.
kum 4 cindong khutme tawp, cinpet, leiphen cihte a hihlai leh a kikhelna ding hanciam in. Hih te a hih hun sawt semsem leh kamsung leh ha kilam zia siasak semsem cih ahi hi. Hih hun sung ah naupang kamsung sianthona ding pen nu tung ah vaipuak kinga mahmah hi.
Naupang kamngei ah meima neu om kawikawi (Herpes Stomatitis), ‘thrush’ kici te lei (tongue) tung leh kamsung a munmun ah a kangmel a bembem (moniliasis) in om kawikawi thei hi. Tua hi leh a manlang pen in Ha siavuante kiang ah lakpah in.
Naupang ha hoihlohna hangin upa ha te pozia leh kilam ziate siat lawh thei hi. Tua hi aa neulai in melhoih napi gol ciangin haphu, ha kithuap in mel etlawmsak lotuam thei hi.
Naupang hun lai (Middle Childhood) kum 5-10
Naupang kum 5 na ah a maihate hong kiling ta hi. Anuihciangin a hate kihal singsong (vang singseng) in om thei hi. Hih pen a ngeina ahi hi. Lunghimawh huailo hi.
Kum 6 ciangin naupang hadong nihna nung ah upa hapi masa hong po khia ta hi. Hih upa hapi masa pen upa ha ahih lam nulepa ten kithei khalo thei hi. Hih hapi masa in khaguh leh maiguh kilamna ah thupi mah mah hi. Hate zong a mau mu ciat ah a pona ding huh hi. A zenzen in heng hi ci aa na muh/theih leh Ha siavuante tawh kilak pah in.
Kum 10 na ah neu hate bei dek ta hi. Upa maihate po kim khinta hi.
Hih hun ah maitang guh a tunglam leh lugulh khanna pen a man ding hi ta hi. Khutme tawpna, khutcin petna cihbang zongsat hoihlo teahih nawnloh na ding thupi hi.
Naupang hun nunung (Adolescense) kum 11 – 17
Kum 13 kiim hong phak ciangin hadong losiah upahate pokim khinta hi. Maitang guhte pen upa mel hong hi ta hi.
Hih hun ah kamsung sianthona ding thupi semsem hi. Hormorne kici pumpi sung om dat kikhelna hangin hani bawknuam, na nuam sese hi. Tua hi aa hani natna pan kidal na dingin habal (plaque) te hani leh haphung te ah omloh ding kisam hi. Hanawtna i batlohna mun ha khat leh khat kikal te ah ha khau (dental floss) zangin kisiangsak thei hi.
Zatui kihel kamkhuahnate zong kizang thei hi. A thupi penpenin nau pangin kamsung sianthona a kin ding ahi hi. Ha po dan manlo, ha kithuap, ha phu in melsiasak cih bang a om leh amanlang penin Ha Siavuan te tawh kilak pah in. Naupang lai in kibawl leh hoih pen hi. Kum khat (2) vei hizo keileh a tawmpen khat vei Ha siavuan te kiang ah kivel tangtang ding thupi hi.
Gamtat hoihlo ahi kuunza, kuunpawng, zu, za cihte in kamsung le hanatna te limpian sak mahmah hi. Nulepa in khamtheih guihtheih te hoihlohna te gen ding leh a zatloh na ding zolbawl ding kisam hi. Naupang hun nunung leh khangno hun kipat tung ding pen na khempeuh a sin nop hun, a theih nop hun uh ahi hi.
Neuha hoih leh Upa hate zong a hoih ding ahi hi. Upa hate hoihna hangin mel etlawm sak, anhai dan kampau dan man sak cbt.. hoihna hong pia hi. Neuha hoih kei leh Upa ha zong hoihlo aa naupang tung ah hatawh kisai lemlohna bekthamlo lungsim gimna na ngawn piabeh thei hi.
Tua hi aa neuha hoih leh naupang mailam aa ding hoih bek thamlo a kima pam aa om mite aa ding etlawm na pia in nulepa zong lungnopsak hi. Tua ahih manin nule pa in naupang neuhate ahoih na ding hanciam pih ding kisam hi. Dr. Tg Nang Khan Lian (BDS, UDM)
Comment piaknop aomleh...