Minam limlang lai ~ Cing Van Kim
Thupatna: Lai pen minam dinmun hong lak, ki-etna limlang ahi hi. Limlang pen kikheel ngeilo napi, limlang ah a ki-en mite kikheel hamtang uh hi. Tua mah bangin lai in tu laitak Zomite koi dinmun ah om a, koilam manawh cih hong lak hi. Tua tungtawnin kipuahphatna leh kikheelna cihte i neih ding kisam hi. Mikaangte’ paunak ah, “Mittaw khat limlang na piak hangin lungdam tuan lo ding hi,” (A blindman will not thank you for a mirror) cih khat om hi. Mittaw khat adingin ki-et nading limlang cih bang kisam se lo hi. Tua mah bangin Zolai neumuhin, Zolai pen limlang bangin i zat nop kei leh mittaw tawh a kibang ihi ding hi.
1. Lai Nasep Thupi Ngaihsut Ni
Lai tawh kiciamteh leh a thu kikheel nawnlo ding hi (Dan.6:8). Campus Crusade For Christ a phuankhia Bill Bright in, “Thugen ding leh laigelh ding hong kiteelsak leh laigelh ka teelzaw ding hi. Bang hang hiam cih leh thugen teng pen a sawt lo-in kimangngilh ziau a, lai ahih leh sawtpi nungta hi,” ci-in gen hi. Puritan laigelh minthang Thomas Brookes in, “Thugenpa in a gen theihloh hangin laibu in mun khempeuh ah thu gen thei hi. Hangsan takin gen ngam hi. Tua banah thugenpa a sih khit nungah lai in thu na gengen lai hi,” ci hi.
Khatvei lai-in thugen leh laigelh koi thupi zaw, cih kinialna om ngei hi. Vanleeng pen van ah a leen’ theih nadingin kha (wing) nih a kisap mah bangin thugen leh laigelh a nih mahin thupi tuak, kisam tuak, ci-in mukhia uh hi. Lai nasepna in khuapi sung bek hi lo-in khuata, lamdung, kongzing mun khempeuh pha kim zo hi. Thugen leh thuhilh pen mikim in kiseem theilo hi. Ahi zongin mi khatpeuh in laibu hawmkhia thei a, tua tungtawnin mi tampite in phattuamna khatpeuh ngah uh hi.
Russia gam ah Communist hong kipatna makaipipa Lenin in, “Mipi kikhopna mun 20 ah thu ka gen sangin laidal khat hawmkhia leng, muibun zaw ding hi,” ci-in gen hi. 1907 kumin mi 17 bek tawh Communist upna hong pankhia a, 1917 kum teh mi 20000 hong ngah hi. 1990 kumin Berlin kulhpi hong cip hun laitakin leitung bup mi phazah ii 20% in Communist upna nei ta mawk uh hi. Communist upna khan’ nadingin Soviet kumpi in kum khatin dollar trillion 3 bang zang ziahziah ngam mawk uh hi.
2. Lai in Minam Kician Hong Suaksak Hi
Lai neilo minamte pen minam kicianin kiciamteh theilo hi. Greek-te, Hebrew-te, Roman-te, German-te, England-te, Japan-te, Korea-te in minam lai na nei kim ciat uh ahih manin minam lian khatin na kiciamteh hi. Kawlgam sungah zong Kawlte, Kachin-te, Karen-te, Shan-te, Mon-te, leh Zoimite in minam lai kinei ciat ahih manin Kawl kumpite leh UNO te in minam khatin hong ciamteh uh ahi hi. Time magazinte in minam kician khatin hong kiciapteh theih nadingin a kitangsam thu 5 omsak uh hi. Tuate in:
- 1. Mimal tampi pha ding
- 2. Gam leh lei, mun leh mual nei ding
- 3. Pau leh ham nei ding
- 4. Ngeina kician nei ding
- 5. Lai nei ding, cih teng hi.
Mimal tampi pha-in, gam leh lei nei-in, pau leh ham zong nei-in, ngeina kician zong i nei phial zongin minam lai i neih kei leh minam kician khatin hong kiciamteh theilo ding hi. Zomite in a tung-a thu (5) te kinei kim hi. Zomite in Zolai kinei ahih manin minam kician khatin hong kiciamteh thei ahi hi.
3. Lai in Tangthu Hong Nei sak Hi
Zomite in Zolai i neih ma-in tangthute lai tawh na kiciamteh lo a, la peuh tawh na kiciamteh lel hi. Pawlkhat pen kam (oral) peuh tawh na kiciamteh lel hi. Khat tung pan khat in kisangsawn toto ahih manin tam veipi a kisan’ teh a kipelhna khawng zong om tuak hi. J.H.Cope in Zolai hong bawlsak hun-a kipan lai tawh kician takin na kiciamteh pan hi.
Carey & Tuck te in zong “The Chin Hills Gazetteer” cih laibu Volume I & II na gelh uh a, tua laibute sungah Zogam tangthu tampi mah na kihel hi. Zomi sungah Zogam tangthu a gelh ki-om lo mawk ahih manin Mikaangte’ gelh laibute i simna pan i Zogam tangthu kileh theihkik bilbel hi. Dr.E.H.East in zong “Burma Manuscript” cih laibu khat mah na gelh hi. Tua laibu sungah Zomite pen lokhawh tawh nungta, zu nene, laamlaam, anneek tawm ding neilo napi sih ciangin sa go ziahziah ahihna thute na gelh hi. Tua laibu i sim ciangin hun khat lai-a Zomite’ dinmun leh khuasakzia hong theisak a, tua tungtawnin kipuahphat kinei thei hi.
Hakha sangmangpa Robert Johnson in “History of The American Baptist Chin Mission” cih laibu Volume I & II na gelh hi. Tua laibute sungah Zomite’ tangthu leh Zogam Khristiante’ tangthu tampi mah na kihel ahih manin Zomite in tua laibu sung pan i tangthu kileh theih kik bilbel hi. Tua laibu om kei leh Zomite in eima’ tangthu nangawn eimah in a kitheilo hi lawmlawm hi.
Pu Ngul Langh, Rev.S.T.Hau Go leh Rev.Dr.Kam Khaw Thangte in amau’ taangthu laibu na bawl uh a, tua pen “Zogam bup Tuiphum pawlpi taangthu” na hi gige hi. Tua laibute pen Zomite’ tangthu hong suak hi. Khatvei Mikaang Siate khat in Kawlgam Khristian makaipi khat kiangah, “Kawlgam ah no pawlpi a kiphuh zawh tu-in Diamond Jubilee (kum 75 ) bang cingta ahih teh na pawlpi tangthubu uh hong lak in,” a cih leh a lah ding neilo mawk hi. Hih Siapa in lai nasep thupi sa lo hi. Lai nasep a thudon lo pawlpi in tangthu nei lo hi. Tua mah bangin lai a thudon lo minam in zong tangthu neilo hi.
4. Lai in I Minam Hong Laamto Hi
Kawlte’ paunak ah, “စာပေမြင့်မှ လူမျိုး မြင့်မည်“ cih a om mah bangin lai a thudon, lai a thupi ngaihsut minamte khangto takpi hi. Zomite zong i Zolai in pilna lamah, hauhna lamah, khuamuhna lamah, biakna lamah hong laamto hi. Kawlte in Kawlgam sung-a om minam tuamtuamte hong ukcip zo mahmah lel uh hi. Tua pen Kawllai hang ahi hi. Kawlgam sung-a kumpisang khempeuh ah Kawllai kisin a, zum khempeuh ah Kawllai kizang ahih manin Kawllai leh Kawlpau tawh olno takin hong ukzo uh na hi gige hi.
J.H.Cope in Mikaangte’ zat Roman Alphabet A,B,C cihte panin Zolai hong bawlsak manin Mikaangte’ ading-a kibawl siktawlai, lainetna (Press) leh computer cihte tawh Zolai deih bangin i khen thei ziahziah a, Zolai zangin E-mail tawh leimong dongah hun tomno sungin thu i kizasak ziauziau thei lel hi. Kawllai tawh hihte kizang theilo ahih manin Kawlte bang in hong eng thei mahmah uh hi. Tua ahih manin i Zolai neumuh kha mawkmawk kei ni.
Zomi sungah laisiam tampi mah ki-om a, tuate in leitung bup-a laibuhoih minthang tampite ei’ pau-in hong letkhia uh ahih manin Mikaanglai leh Kawllai a siamlo, Zolai bek a thei tampite in kiphattuampih mahmah a, kinuntakpih hi. Tua tham lo-in Zolai tawh a kisin Lai Siangtho sang khawng zong hong om ta hi. Lai Siangtho sang kah Zomi tampite in a thu sangin Mikaang lai vive kibuaipih zaw den hi. Pawlkhat bang in pum lotngah pong lel uh a, ahi zongin a thu tel khollo lel uh hi. Tu-in Zolai tawh kisin ta ahih manin a thu lah telin, zong kizang thei pah lai hi.
Korea te in a lai uh Hangul thupi bawl uh a, amau lai tawh Ph.D ciang bang sinsak ta uh hi. Zomite zong Pasian in thupha hong pia ding a, mailam hun khat ciangin Zolai tawh Ph.D. dong hong kisin thei ta ding hi. Tua dingin a kithawi kholsa leh a kiging kholsa-in om ciat ni. Zomi pawlkhat in Mikaang lai, Greek lai, Hebrew lai, leh Kawllai bek thupi kisa-in, Zolai pen kineumuh kha mawkmawk hi. Hih minamdang laite zong thupi mah a, theih ding leh sin luat ding mah hi. Zomi khempeuh in,“Minamdang laite in i pilna hong khangsak a, Zolai in ahih leh i minam hong laamto-in, hong khuasuak sak” cih phawk ciat ni.
5. Lai in I Minam Hong Kipsak Hi
Lai leh minam kizom mahmah hi. Lai in minam kipsak hi. Zomite zong i Zolai in i minam hong kipsak hi. Leitung ah kampau nam 6000 val bang a omna sungah kum khatin nam (25) ta bang bei a, tua pen minam lai a neilote hi, ci-in 12.8.2002 ni-a kihawmkhia Newsweek magazine in gen hi. 2050 kum ciangin leitung ah kampau a lang khawng mangthang ding a, a lang khawng bek om lai ding hi, ci-in 24.6.2002 ni-a kihawmkhia Time magazine in gen hi.
Nidang hunin kumpisangte ah J.H.Cope in hong bawlsak Zolai Simbu kisin ngiat hi. Tua in i pau hong kepsak a, i minam hong kipsak hi. Ahi zongin hun khat-a kipan kumpi sangte ah Zolai hong kisinsak nawnlo hi. Tua hun-a kipan khangthakte in Zolai kithei nawnlo hi. Zolai kitheilo ahih manin minam itna zong kinei nawn meel lo hi. Zomi hi napi, Zolai a theilote in Zopau zong damdamin hong mansuah uh a, a tawpna ah mi mangthang peuh hong suak uh hi.
Pasian thupha tawh Internet ah Zolai hong kizat theih ciangin Zomi khangthakte in Zolai a thupit lam kitel kik a, kisin ngeingai hi. Tua hangin khangthak tampite in Zolai kitheihlawh hi. Zolai i theih manin minam itna lungsim khat zong kinei tuam a, Zopau zong kipau thei tuam hi.
A beisa hun khat lai-in Zomi sungah pautaang (Common language) khat neih ding leh tua pautaang dingin Tedim pau, Hakha pau, Laizo pau, Mozo pau cihte sung pan koi zaw zang ding, cih thu khat hong ging ngei hi. Hunkhat lai-in Zogam khanglam Matupi leh Paletwa gam sungah Hakha lai kisinsak ahih manin tua mun-a teeng mite in Hakha pau thei pah uh hi. Tua hi a, Zomi sungah pau nam tampi a omna sungah lai tam a gelhzo penpen, leh laibu tam a hawmkhia zo penpente’ pau pen Zomite’ pautaang (Common language) hong suak lel ding hi.
Kawlte’ paunak ah “pmayaysmufuvlrsdK;aysmufrnf” cih om mah bangin leitung ah lai a neilo minam bei mangthang hi. Minam lai bei leh minam pau zong bei a, minam pau bei leh minam zong bei hi. A lungdam huai thu khat ah Zomite in Zolai tawh kigelh Lai Siangthobu kinei hi. Lai Siangtho in i kampau hong kepsak a, i minam mahmah zong hong kipsak lai hi. Tua hi a, Zomite in Zolai i neih laisiah i minam bei ngeilo ding, mang ngeilo ding hi.
6. Lai in Hong Pilsak Hi
Kawlte’ paunak ah “Pilna pen lai sungah om hi” cih khat leh “Laibu pen mihingte’ lawmhoih hi” cih khat om hi. I pil nop leh lai tampi sim a, lai tawh kilawmtak ding kisam hi. Greek mipilpa Homer in zong, “Lai sim ngeilo khat pen mipil kici theilo hi,” ci-in na gen hi. Laisim a hatte in pilna tampi mah ngah uh a, thu zong tampi mah thei pah uh hi.
India makaipi Mahatma Gandhi in, “Makaihoih khat suah nading leh thu tampi theih nadingin College kah teekteek kul tuan lo a, laitan sangpi zong neih kul tuanlo hi. Eimah in kinna takpi tawh lai tampi sim kul hi. Kan kul hi. Sintawm kul hi,” ci-in na gen hi. Zomite in laisimna lamah Mizote kiban zo nailo hi. Mizo nupite in anhuan kawm, naucin’ kawm, sumbuk zuak kawmin lai sim uh hi. Tua ahih manin khua na mu uh a, hun tawh kizui-in na nungta thei uh hi. Hun tawh kizui-in thu na ngaihsun thei uh hi.
Dr. Billy Graham in ama’ tangthu a gelhna “Just As I Am” a cih laibu laimai 731 na-ah, “A khangmoi kik thei hileng thugen lam khiam ning in, laisim khan ning,” ci-in gelh hi. Amah in, ” Na khut langkhat ah Lai Siangthobu tawi in la, a langkhat lamah tadensa tawi in,” ci-in gen hi. Laisimna tungtawnin pilna tampi ngah ahih manin tua in a thuhilhna muibun sak tuam mahmah hi. Leitung a Pasian’ naseem lawhcing-a kigen Oswald J.Smith, Kenneth E.Hagin, David Yonggi Cho, T.L.Osborn, Desment Tu Tu, leh Pope John Paul II i cihte zong lai tampi a simte vive ahi uh hi.
Zomite in laisimna pan sumzon’zia, gankhawi zia, lokhawhzia, singno ciin’zia cihte kithei a,a hauhlawh zong ki-om hi. Tua banah biakna lamah kimakaihzia zong kitheih lawh hi. Zomi pawlkhat in lai sim hun ding nei mahmah keng, kici thei hi. Ahi zongin TV et ding hun leh vakkhiat hun ding kinei thei veve hi. Hih pen i sawmloh man ahi hi. Laisim i cih pen hun-awng hauh man-a kisim cih bang hi tuan peuhmah lo a, hun kigakpi kawmkal mah ah hun khenkhia veuveu-in a kisim hi zaw hi. Tua ahih manin Zomi bup in laisim hanciam ni.
7. Lai le Biakna Kizom Hi
Mormons-te pen gupkhiatna thu a nial, upna lamah a paikhial (Cult) in kiciamteh hi. Ahi zongin Mormons-te in lailam nasep thupi ngaihsut uh a, amau’ upna tawh kisai lai tampi hawmkhia uh hi. Tua hang mahin a upna uh maan hetlo napi, pawlpi mi khang veve mawk hi.
Jehovah Witness-te zong Jesu a neubawl, gupkhiatna thu a nial, upna lamah a paikhial (Cult) mahin kiciamteh hi. Ahi zongin amau lailam nasep thupi ngaihsut uh hi. Biakinn neilo-in tualpi ah kikhawm zaw phial uh a, amau’ upna tawh kisai laihawm (Tract) tampi mah hawmkhia den uh hi. Tua hang mahin amau’ upna in leitung zeel veve a, mi tampi mah ngah veve uh hi.
“Pasian om kei” ci-in Lai Siangtho bu khawng mei tawh a hal ziahziah Communist-te in lailam nasep thupi ngaihsut bilbel uh a, amau’ upna tawh kisai lai tampi mah hawmkhia den uh hi. Amau’ upna a sang theilo mi tampite in amau’ laihawmte hong simsim uh ciangin a tawpna-ah hong sang thei kik mawk uh hi. Tuate lakah mipil, misiam, leh makai muanhuai tampi mah na kihel uh hi.
Kawlgam ah khuavak hong puak Judson in lailam nasep tawh thuahkhawm hi. Shwedagon pagoda gei-a kibawl Kawl biakna pawipi khatah Jesu’ thu kigelhna laihawm (Tract) dal 20,000 bang na hawmkhia hi. Kawllai tawh Lai Siangtho na tei a, tu dong mah hoih kisa pen lai hi. Mikaangpau pan Kawlpau a khiatna genna leh Kawlpau pan Mikaangpau a khiatna genna (Dictionary) zong na gelh a, tuni ciang dong mah Jesu Khris a sang theilo Kawl mite in zat belin nei lai uh hi.
India gamah khuavak a puak William Carey in zong nakpi takin thu a nget banah lailam nasep zong na hanciam ahih manin a nasepna-ah tampi na lawhcing tuam hi. Tedim gam ah missionary hong seem J.H.Cope in zong Zolai hong bawlsak a, tua hangin a nasepna muibun tuam mahmah hi. Zolai i neih khak manin khathu leh leitung thu-ah khan’tohna tampi i nei tuam hi.
Missionary dangte in zong amau’ nasepna mun-a minamte’ adingin lai na bawlsak ciat uh a, tua lai tungtawnin lawhcin’na tampi na ngah uh hi. Tua hi a, biakna leh lailam nasep kizom mahmah hi. Tua ahih manin biakna nasep i lawhcin’ nop leh lailam nasep thupi ngaihsut ni. Lai nasep a thudon lo pawlpi a sawt lo-in mangthang hi. Hunkhat lai-in England kumpite in gam keek kawikawi uh a, a mau’ ukna gam peuhpeuh Anglican pawlpi mi suaksak pahpah uh hi. England kumpi budget pan biakinn hoih nono lamsak uh a, phungzi zong koih pahpah uh hi.
Tua hang mahin a beisa hun khat lai-in Zogam khanglam Matupi leh Paletwa gam tengah Anglican pawlpi mi tampi mah om ngei hi. Yangon khuapi sungah zong Anglicante’ biakin hoih nono tampi mah om hi. Ahi zongin amau lailam nasep thudon lo uh a, thungetna laibu cih simloh laibu dang bangmah bawl se lo uh hi. Tua hangin khangthakte in amau’ pawlpi upzia leh kalsuanziate theilo uh hi. Pawlpi dang vive ah tai khin uh ahih manin biakinn hawm bek mah om lai hi. Tu-in a biakinnte uh zong pawlpi dangte’ khut sung vive tung mang khin hi.
Thukhupna:
Lai leh minam kikhen theilo hi. Tua mah bangin lai leh biakna zong kikhen theilo hi. Leitung ah gam-uk thunei pawlkhat in minam khat peuh leh biakna khat peuh a beisak nop uh ciangin a lai uh phiatsak ziau uh hi. A lai uh hong bei peuh leh a pau uh zong hong mangthang a, a sawt lo-in a minam uh hong mangthang hi. Tua nungah a biakna uh zong hong beito lai hi.
Tua ahih manin Zomite in i Zopau a man’than’ loh nading, i minam a kip paisuak theih nading, leh i upna a kho paisuak theih nadingin i Zolai thupi ngaihsut ni. Pasian in thupha a piaksa i Zolai kum sawtpi a nuntak theih nading leh a manthan’ khakloh nadingin eimah ciat in keem tek ni. Khangthakte in zong Zolai theih ding hanciam ciat ni. Nu leh pate in zong i tate in Zolai a theih nadingun sinsak ciat ni. Siamah Cing Van Kim, Tedim
Etkak Laibute:
- Rev.Dr. Do Suan Mung’ gelh “Tapidaw pawlpi leh a upna taangthu” laibu
- Rev.Dr. Jacob Kham Khan Mung’ gelh “Lai tawh Mission nasepna” cih thului
- GSPau’ gelh Articles tuamtuamte
Comment piaknop aomleh...