Written on 12 December 2012
Khangkhat Adalkhen-a Etna:
Zomite minam moii mahmah ahih-tawh kizuui-in ei’ dinmun-tawh akituaklo akhengvaal uplehsaanna pulaakna lam-ah naakpi-in I-kidembawl hunsung ahihi. Ataangpi laaigelh/thugen khempeuh-in, “Bangci lehang hoihding? Bang I-cih tammaw?” ci-a laaizom ahihkeileh lawmbawlna-tawh sepkhopna laukha (spirit of collaboration) paizia-tawh kamkum nadingte’ mun-ah, “Hibangding aive, tuaci inciai, na-tuacih lohman aive, na-tuacihding aive,..” cih lungpuakdiklosunna (misrepresentation) kammalte-pen tongkumpihpa (counsellor) bang-in, thulakmi (adviser) bang-in ahihkeileh thuneimi-in athuneihna nuai-a mi-khat thu apiak bang-in lungphodiklosunna kinaakzat mahmah-hi.
Banghanghiam cihleh mite-in, “hihmi pil si-e, thukhual si-e, khauhpai si-e,…” hong cihding ciangbek thumuhna ataangpi-in neilaai ahihman ahihi. Hih thumuhna dinmun ciang-pen Aniampen Tanzil (Primary Level) ci-in minphuak pakni!
Psychological context-ah hih Aniampen Tanzil-pen naupang khangmoii tuailaai hun-in hih tanzil (haat si-e, pil si-e, haangsan, thukhual, meelhoih, khauhpai, cbt) aki lunggulh mahmah laaitak ahihi. Khangmoii adiak-in leengciil, leenglaai, leh khangno ataangpi-in nulehpate leh adonmite (parents and carers) leh veengte, kiimlehpaam, saangsiate leh zatuisiampite, lawmlehgual leh behlehphung cihte’ tungpan-in hihbang pahtawina kammalte lunggulh kimciat uhhi.
Taksalam khangcinna (physical maturity) dungzuui-in atung-a Aniampen Tanzil abeisiangloh hang-in taksalam akhangcing mi-in atung-a lunggulhna paakpalhnote ataangpi nusia/paisan thei-a, thupi leh thutak lam-ah kihei dinghi, tua thamlo-in, atung-a paakte lawhding’ sang-in thumaanthutak leh sepsuahtheih uplehsaannate khingkhaai-a sepsinna lam-ah hong kalsuan ciang-in hih dinmun-pen Laaihawl Tanzil (Medium Level) ci-in phuakni!
Hih Laaihawl Tanzil pomzia-pen mimalkim kibangkim lo-hi. Mi-khat akhankhiatna kiimlehpaam leh suahkhua nuntaakna-tawh kisai mahmah-a, khangno kum 25 hun-a akhangcinvaai mahmah mizong a-om mahbang-in kum 40 kiimbang phata-a akhangmoiivaai mahmah-zong om-hi. Ahizong-in ataangpi-in atung-a paakpalhnote lunggulhna-pen kum 30 nungsang damdam-in kikeem thei-a, tua ciang-in khangcing (mature) pianzil-lam manawh cihna ahihi.
Mihing ataangpi kum 30 aphaak nungsang khangcinna huangsung aluut hita-hi. Tua ahihman-in ataangpi mite kum 30 aphaak kiim-a alungpuakzia, aciimzia, athukhualzia khempeuh-pen kum 30 leh kum 45 kikaal khantohna leh kilamdanna tampi omlo-in akibang toto ahihi, ahizong-in kum 30 laai-a lungpuakzia ahoih-a asaankip thute sepsuahzia leh zepzia siam toto-in sepsinna-tawh thuah to-thei uhhi. Tua ahihman-in kum 30 kiim hita-a, thukhualna leh ciimna aneilo mi-pen kum 90 apha zong-in thukhualzaw leh ciimzaw tuanlo uhhi.
Hih Laaihawl Tanzil huangsung atung mi khat-in Laaihawl Tanzil atun nading-in khangno hun (kum 26-29) sungteng kiginkholhna, thukhual kisinna, masuan lamzing hoih-a aseh khatpeuh’ ading lampi sialkholhna cihbang-in nei thei-hi. Hihbang mi-pen Laaihawl Tanzil-ah adeihhuaipen akhuasuak leh amualsuak zoding mi-namte ahihi. Hihbang mite-in Aniampen Tanzil hun kheng/kaantan baih mahmah uh-a, khangcing baih-in piicinsuah baih mahmah uhhi. Mihing ataangpi-in Laaihawl Tanzil huangsung atun ciang-in amau’ khang’ ading ngiimna leh tupna thuguipite sepsin nading lampi zonna leh sepsinna-in neito uhhi. Hih hunbii-pen ataangpi kum 30 leh 45 kaalsung hi-a, alimci, anamtui lawhcinna luailenpaalte alawhhun ahihi. Kum 45 aphaak ma-a anamtui leh alimci lawhcinna, pahtawina leh mi’ lak-ah ahoihlam-a kidawk zawhna cihte anei vetlo mi khat-in kum 45 akhen nung-ah masuanlianpi kipan tawm-a anamtui minthanna ngah cihbang omkhaat/haksa mahmah-hi. Kum 45 nungsang-a lawhcinna lianpi anei mite-zong Laaihawl Tanzil hunsung asepsinna leh sepsuahna’ gah vive ahihi.
Kum 45 nungsang-pen mihing ngeina sung-ah apiicing lungpuakzia leh thukhingkhaai nuntaakna huangsung hita-a Anunung Tanzil (Last Level) I-ci dinghi. Hih huangsung atungto mi khat-in ataangpi-in atung-a paakpalhnote leh luailenpaalte alunggulhna-uh abei zahphial-in kikeemsiam uh-a, akip khensatna leh akhauh dinkipna lam-ah kalsuan ta-hi. Hih hun sung-ah angsung meetna leh minthanna maimai azong mite-in asih mateng amahle-amah akibawlphat theihloh mahbang-in asia/hiamgamh lampi zuihding khensatna kiptawh akalsuan mite inzong dokkiik nawnlo uhhi. Tua mahbang-in thumaanthutak-ah maaitang zahtaak neilo-a, thumaan-a adingkip mite inzong asih mateng tua dinmun-tawh kalsuanding akip khensatna leh sepsinna nei uhhi.
Mihing’ khangkhat hihbang-in adaldal-in khenbawlna tungtawn-in Zomi minamsung kitukalhna leh pawl tuamtuam-a kitapzaanna, lungsim leh thuneem gaalpi (nonviolent war) sung-ah kibual-a minam lapsaang nading munlehmualte-ah dualdaapna, kitumpelhna cihte hong pianna aziak kithei thei-hi. Zomi upa ataangpi-in atung-a Aniampen Tanzil (Primary Lavel) lungpuakzia paisan/kheng thei-naai mahmahlo, meeltheih naaihuai-tawh kipumphat, kipumpan pongmawk, thupaizia adik amaan tung-ah dinkipding sang-in mi sawmkhat, sawmnih hong sihpihngam omlel cih-tawh minthanna leh madawkna cihte akhial mahmah lampi-tawh kidembawl cihte’ ziak-in minam kitukalhna apiangden ahihi.
Hih Aniampen Tanzil kiimteng-ah makaai upate hong kiveivei ciang-in kipawlna khat kiphut, bangmeel-hi, cihlah neician khollo, leitung buppi-a Zomite-mah huamgai giapgiap, ngiimna leh sepsintheih lampite phuangkhia khollo, vaan baanbaan-a thusuah bawl, ngiimna anei kipawlna omsunte inzong angiimna-bang hoihsim zawzeen, alehlam-a sepsinna (practice) neilel, bangngeilo-a thupiak (command)-tawh akisuun (gaalkaap ulianpipa-in nautaangte thu apiak daan-a) kampau/laaigelh vive zangh, hih kammal-in bangciang huamthei, bangciang sukha-thei cihte ngaihsun selo, thunei-nuam kituhteh, apiangmasa apiangmasa Leitungbup Zomi leitungbup Zomi biakba pawlpi biakna pawlpi….. hihte-pen Aniampan Tanzil pan-a mual suakkhia zo-naailo mite’ zialehtong ahihi. Naakpi-in zumhuai-in, naakpi-in laainat-haui mahmah-hi.
Hih Aniampen Tanzil lungpuakzia ziak-in bangmah hilopi-a pulpit kituhna, bangmahlopi-a tutphahsaang lunggulhna, sepkhiatding sang-in minngah nading lunggulh masakna, maaitang singhawng belh-a minam’ ading phuut nading mun-ah phuutding’ sang-in aphusa mi khat’ ngahding-a akilawm minphatna leh pahtawinate ngahziau nopna, mi’ vawhsa taang/buh ahahbeek hah nuamlo, anlaakding lawp bilbel, mi’ suansa haai agah ne-in akung phuuk zahdong lungsim kisongsawlawina (mental distortion/depravation) cihte mulkimhuai leh laainat-huai tak-in minam sung-ah khang-hi.
Tua lungpuakzia-in bangteng lawhhiam cihleh, gentehna-in; CNF-te I’ gam-ah deihlo, nial/nolhding… cini. Pawlkhat-in amau’ patkhiat hilo ahihteh amau’ min kidawk loding cihcianglel-tawh panpihlo cih tepawl, Kawlte’ lungsimsia mahmah ahi, “lawmte kitom saksak lelni, denteh alempen-ah pang ziau-ni,” cih tepawl, ama’ mapanna ahilo kipawlna khempeuh panpih sawmlo, Zomi-mah ci beubau veve, amau’ kiang-a kikhawmlo peuhmah dawibia bangphial-a en/ngaihsun, minampih amadawk ding-a kithawi omleh patau liang-a siatgen cih-a kipan hihbang akisongsawlawi lungsimte-pen taksalam khangcing (mature physically) napi-in lungsimlam khangcinglo (immature mentally) mite’ ziak ahihi.
Atualniam lungsim-in angsung leh aituam kipennna ngiim-hi. Gentehna-in, mi khat-in mi honkhat asukha kampau/laaigelh zihziah-in atawpna nuai-ah, “ngaihdam” peuh cibilbel. Mi khat na’saatgawp khitteh, “hong maaisak-ou,” cihpen kici thei-mah taleh aguu agau thaam lingleng ahihlam akitheihlohman ahihi. I-sep ngamleh I-thuakngam kuul-a, hihte-pen Aniampen Tanzil sung nangawn-ah zatding-a akilawm nawnlo, Aniampan Tanzil nuai-a leengciil kum 12-17 kaalsung-a I-om laai-a uutteng phin-a, uutteng I-sepngam hunsung ding-a akilawm ahihi.
Minam tawisaang nading leh minam cidam hiilhial nading thuguipi tampite’ lak-ah hih thu-pen athupi-pawl hiding-in ka’um-hi. Biaknalam (religious) kalsuanzia, uplehsaanzia, tawnzia dianzia cihte-zong “nawine naungeek hihna pan-in khangcing hihna lam-ah khantohna a-omding Pasian’ deih” ahih mahbang-in tualsung vaaihawmna, tualleenphung-tawh kalsuanna, gamlehnam-tawh kalsuanna, kiukna lam sang thumuhna, minam hualpi kalsuanna, siamsinna leh sumsinna, hinsinna leh silsinna, silkansiamzil leh sahkhuasiamzil-a kipan mihing khat ahin sung-a akisam kiimlehpaam leh vaai khempeuh-ah muhna leh saanna, letkipna leh sepsinna lam-ah khangcinna-lam manawh lohpeuhmah-in minam genloh innkuan, nupa nangawn etlawm ngeilo-in khangto ngeilo dinghi cihthu ka’ muhlehsaanna ahihi.
Zomi Pasian’ Thupha!
Zokhai
Comment piaknop aomleh...