Khantohnate
1. Sumzon Paizonna lam Khantohna
Zomite Pasian thupha hangin sumzon, paizonna lamah khua imu mahmah hi. Kawlgam leh Vaigam a sumzon theihna tuamtuam ahi: Kham, Suang manpha, Pale (pearl), Hondi (money transfer) Dollar, Rupee, Yuan, Diamond, Khauthoh, Singnai, Khi manpha, Vom sinkha, Sazuk ki, Sa vun, Sa guh, Zatui, Zaha, akipan… a thei masa te ihihi. Calcutta, Bombay, Delhi, Bangkok, Singapore, Hong Kong dong ah sumbawlna a neite ihihi. Tuma khangkhat lai in hih sumbawlna te tawh Zomite hau in, inn leh lo hoih nono nei in iom laitak, i khamtung mipih Khalkha, Falam, Lushei te in lamdangsa in dak hii-hei in hongen bek uh hi.
2. Biakna lam khantohna
Biakna lam ah enni cileng Khamtung gamah biakna khanlawhna (revival) nasiatakin apianna Zomi sung pan ahihi. 1910 kum in khamtung gam minam dangdang te’n a neihloh Zomite bek in ineih Laipian Siangsawn Biakna Pu Pau Cin Hau tungtawn in hong piang hi. Siapi Hau Go makaihna tawh 1953 kum in ZBC hong piangkhia hi. 1960 pawlin Pentecostalism (AG, UPC) cihte Zogamah hong khang hi. 1970 pawlin in EBC pawlpi Leilum (Tedim) pan hong piangkhia hi. 1995 kum in ZBCM Convention pi hong piang in a sawtlo in TBC Convention pi zong hong dingkhia hi. 2010 kum May 22 ni in Pope Benedict XVI in Zomite tamna Kalay diocese pia hi.
Tulaitakin Kawlzang, Mandalay, Zangkong khuapite ah pawlpi khang, pawlpi liante in Zomite’ makaih pawlpi te ahihi. Kha lam ah ki thahat in khamangthang tampi amanthei Pasian mizat tampi Zomite sungah hong piang hi. Khanlawhna late a phuaksiam tampi inei a, Zomite sung bek hilo Falam, Khalkha, Kawlgam minam tuamtuam te in a mau la in let in biakinn sungte ah ki sa ziahziah hi. Kawlgam state khempeuh lakah a percentage in Pasian nasem tampen apianna Zogam hi ci-in kiciamteh hi.
3. Khuamuhna lam khantohna
Khuamuhna lamah enni cileng 1917 kum galpi khatna lai in Zomi 1033 Bristish leh a pawlte huh dingin France (Piantit) kipai hi. Galmai nasepna ah mi (23) in hong nusiat uh hang` mitampite Mikang galkap hihna nangah in, Mikangte tawh liangko kim dinmun kitung hi. Nasep hanciampen hihna ngahin England Kumpipa King George V i pahtawina leh maitang kimuhkhupna nangah uh hi. Galpi khatna khitciangin nakpi takin Zogamah Khristiante khang hi. 1918 kumin Khristian 500 bek om a, Kum 1924 ciangin 4,046 pha ta uh hi. Khristian a tam zaw pen Zomite sungpan hi a, France gam paite hang hi kici hi. Zomite tuipigal kaiciilna leh khuamuh kipatna hi ci-in zong kiciamteh hi.
Tuma kum (30, 40) lai in Zomite mun khempeuh ah kumpi nasem, sum bawl, gamdang pai in ki om hi. Gtn. Germany gam bang ah Pu VumSon, Pu Jackson Thang, Pu David Thang te tuma kum (35) lai in na tung khin uh hi. Tua hun in isanggam khamtungmi pawl khat nik leh puan silh nailo in tampi om lai hi. Zomite mun khempeuh ah kiom ahihmanin pawlkhat in “leisung to leng zong Zomite om ding hi” naci liang ngei hi. US, UK, Germany, Japan, Australia, S. Korea, Singapore akipan. gamte a tung masa leh nautual a kai masa ei Zomite ihihi.
Thanemnate
1. Politics lam thannemna
Sumzon, paizon lam leh biakna lamah ikhantoh hang Politics lam ah Zomite ki thanem mahmah lai hi. Politics cih pen Mikangpau hi in, original Greek kammal ´politikos` pan hong piang ahihi. Akhiatna taktak in “gammite tawh kisai” (relating to citizens), ahihkeileh “gammite vai” (affairs of citizens) cihna ahihi. Politics sem cihciangin gam leh minam ading nasem cihna ahihi. Tu ciangciang mimal ading leh innkuan sung ading sumzon paizonna lam leh i kha ading biakna lam ah mite sangin khua kimu zaw hi.
Ahizong gam leh minam ading Politics lam khuamuhna kikuaciik mahmah lai hi. Zomi min tawh tutadihin Party ineih ZNC bek ahihi. 1990 kum Kawlgambup kiteelpi lai in Constituencies mun (2) ah kingah hi. 2010 kum kiteelpina ah CNP (Chin National Party) leh CPP (Chin Progressive Party) in Constituencies mun (5) tuak ah zo hi. Sagaing Division sungah CPP in mun khat ah zo hi. Midangte tawh ikipawl khop theih kei leh Chin State Parliament ah thuneih zawh ding baih paklo ding hi.
1988 kum March 15 ni in Chin deih ilawmte in Chin Singnuaimi Kipawlna (CNF) hong phuan uh hi. Tuazawh akipan Politics lamah hong thuklut mahmah in a khuamuhna uh ei Zomi deihte sang’ hong tanzau zawta hi. Kum (20) val Kawlkumpi langpang in aom khit uh ciang Kawlkumpi tawh Hiamkhamna nei in Chin State sung khutkilen a zun khop ding hong ngaihsun thei uh hi.
1999 pan 2001 sung Guam pan USA ah ilawmte mi tualval hong tung in USA a ei Zomi kum tampi hanciama atung teng sang‘ hong tamzaw zeau uh hi. 2002 pan 2007 sung Malaysia pan Chin Refugee Committe (CRC) Chin deihte makaihna tawh amaulam mi a za, za in Australia, Canada, Denmark, New Zealand, Norway, Sweden, US gamte hong tung uh hi. Leitung gambel ala gam khempeuh ah ei sang ilawmte hong tamzaw ta uh hi. Tu ciangciang Japan, Singapore, South Korea, UK gamte ah ei Zomi itamzawk leh bek hilai ding hi.
Tu in Chin State sungah sim (south) lamten thu hongneita uhhi. Chief Minister Hung Ngai nidanga CCOC in gammial nasepna aneih Mindatte ahihi. Tedim District vai ah Tedim, Tonzang leh Cikha township (3) sungah mipi kigawm 125,642 (2008) bang kiom in District ngahding akilawm ahihi. I politics in Zomi sungbek ihuamsak leh ilawhsam den ding hi.
2. Media lam thanemna
Zomite sungah medialam nasepna Tongsan International Media, Vaphual Net, Yangon Awging, Zogam Online, ZomiDaily, Zogam Post, Zolawkta, Zomka, Zolengthe, Zomi Times, akipan… media nasepnate inei a atamzaw Zolai dialect tawh ahihi. Chinland Guardian, Chin World Media leh Khonumthung News media te in local dialectte banah Kawllai leh Mikanglai tawh semzo uhhi, hite zahin a tangzai media nasepna i neizo naikei hi. Zomite ngaihsutna, deihnate minam dangdangte theih dingin Kawllai leh Mikanglai tawh isep zawh ding thupi hi.
3. Lai (Literature) Lam thanemna
I Zopau (Tedim Khuasuak pau) “meidawi” mahmah hi ci-in kiciamteh hi. Mizo, Khalkha leh Falam paute ei pau sangin ”suahngal” zaw hi. Kampau ameidawite a suahngalzaw kampaute in damdamin valhvalh dinga, a sawt lo-in valhtum ding hi. I omomna Kawlgam, Vaigam, Mikanggam ah mipau peuh zatnuam isazaw a, i Zopau peuh imaizum pih mai hi. I Zopau ei bangkua sung bek ah tualbual in, sangkil kankhia sakzo nailo hihang. Mizo leh Khalkha pau zahin namdangten i Zopau hong lunglutsaklo uh hi. Radio Free Asia Chin Language Program ah Mizo pau leh Laimi pau in Thuthak (news) kigen khin in Zopau in kineizo nailo hi.
Thukhupna
Tulaitak Chin State sung khuahun luanziate ikhuangait ciang Zomite khutzep in kiom thei nawnlo hi. Mimal angsung, innkuan sung khualna in sumzon paizon leh i kha ading khualna in biakna lamah i khuasuak mahbangin gam leh minam ading Politics, Media leh Lai lamah i khuasuak ding kisam hi. Minambup khantoh nangin: (1). ZNLD (ZNC) minam party dingin phungvuh vetin, party dangdangte tawh kipawlkhop theih sawm leng, (2). GZA (Kalaymyo) minam kipawlnapi khat in zang thei leng (3). Zomi sung kipawlna tuamtuam: GZA, LZI, WZC, ZAUSA, Tedim Asso. ZYA, TYF akipan… tupna khat, masuan khat akibangin neizo leng, (4). Khua kipawlna, beh kipawlna, Biakna kipawlna tuamtuamte ikibat lohnate neusakin, ikibatnate liansakleng Zomi sungah khantohna lianpi hong piang dingin lametna inei hi.
Lungsim tawngpan,
Paul Thangpi (Pau Pian Thang)
Offenbach, Germany
Dated 11.06.2012
Comment piaknop aomleh...