Naminam hihna (identity) ngeina hong lak in: Ih Zo ngeina hong theikha ngei het het lo khat in, mi nam mantaktak (diktak) na hihna hong lak in hong ci leh, bang pen na lak tam, bang nam pen ka lakkhia thei tam, bang pen lakkhia leng mi nampi thupi te in hong zahtak sak pen uh tam maw? Ka LST sangkahna uh pen gam 19 pan ki kai tuah in, tua lak ah gamkhat sung pan in zong minam tuamtuam ki om lai hi. Gam pawl khat khat pen, gam buppi in namkhat hi ziau uh a, buaihuai lo hi.
Ei Kawlgam, India, Thai, China, cih pawlpawl pen nam tuamtuam kitam hi. Hun thupi mahmah khat ah Siapipa (President) in na minam puan ciat uh hong silh hamtang un hong ci hi. Ei kawlgam pan in 10 val kipha hi. Mizote khat hi in, tualo eimi (Zomi) bekbek ka hi uh hi. Minampuan ding ka silh uh ciang in, ei Zomi sungpan in ka puansilh uh pen hong ki bang kim nawnlo hi, honkhat in Kawlte ngeina puan (taig-pong) leh puanten hong teng uh, Tedimmi (Zomi) mah hinapi in Hakhate puanpeuh hongsilh, Luseite puanpeuh, etc. hong silh cihbang in ki om mawk hi.
Ih puante pen, tulai khangthak huna te tawh kituak in ih khuisak tawm vive kisilh a hih man in, Zo neck-tide, Suite, cave, etc. cih bang in ki silh ziazua hi. Kei ngaihsutna ah hite pen, tuhun tawh kituak ding a, ih bawlthak (modernize) hilel a hih man in, ih minam ngeina leh minam thupi ih hihna taktak hilhcian zo ka sakei hi. Zomite pen minam thupi taktak ih hihna pen puan-ak (Zopuan) te in hong hilhcian siang zolo hi. Ih ton leh laamte pen minam thupi khat ih hihna hong lakte sung ah khat hi kha thei ding hi. Tuate ban ah, minam thupi ih hihna (identity) taktak hong lak khat om a, tua pen Khia-bah (or Khi-beh) a hih i. Khi-bah tawh kisai tawm en suk ni:
Numei Khi-bah or Khi-beh neilo omlo: A huam in genni cileng, tuma 1975 kum ciangciang pen nupi inn-ngak khat a hih limlim leh Zo-Khi, Sim-Khi, Khi-bah or Khi-beh neilo nupi cihbang hitheilo phial ding in a ki ngaihsun Zomite ih hi hi. Nupi leh piteekte genloh, nungak ten zongh neikim phial mawk uh hi. Zomi nupi khat in khi-bah khat cih bang bek hi lo in, gui tampipi nei zawmah lai uh hi. Hih Khi tawh kisai pen, khuapi or khualian te bek in nei cih bang hilo in, khualian or khuaneu akuamaciat in neikim zotek mawk uh hi.
Zogam ah Khi-bah company omlo: Zomi numei khempeuh in Khi-awh neilo omlo a hih man in, Zogam ah Khi-awh pen gui bangzah om ding hiam cih ih ngaihsut ciang in, sim zawhloh phial a om a hih lam pen kimuthei hi. Khanglui mite in hicilianga tam mahmah Khi-awh te koi pan in ngah uh hi ding hiam, hih pen tuhun khangthakte in ih theih ding or ih kankhiatding thuthuk khat a hi hi. Zomite pen tulaitak ih tenna Zogam hong tun zawh uh kum sawtpitak mundang or gamdang piakhia or zinkhia nawnlo uh hi.
Tua a hih man in, ih pu leh pate honkhat in, Gunkhuam (Chin Dwin leh Meiteii Gun kituahna) khangsiah ah khua a om ding bang na umlo liang uh hi. Tuhun lai dan bang a, gam khat leh gam khat sumbawlna lam tawh kizom cih ding nam hilo uh hi. A mau khualzitna pen Zogam sungteng hi lel in, sa beng in khua a sat toto or tualgal tawh damdam a ki khin toto (Gumkhuam to Assam and Bangaladesh ciang) hi lel uh hi. Zogam ih cih (Myanmar, India, Bangaladesh) te sung ah ih et ngaih sut ciang in, Khi-awh (Khi-bah tuamtuamte) hong piankhiatna company tunidong in om nailo hi. Zomi tulzalom honkhat te in, a khi-bahte uh koi pan in hong puakhia hiding hiam?
Minam lian mahmah sungpan in hikha ding hi hang: Lokhawh Singpuakna ah a kizang vanzat tuamtuamte pen, leitung mikhempeuh phial in a ki zangh hi lel a, ei ah cih tuamna ding thu omlo hi. Nikten puansilh zongh, ih zopuan silhdante pen gam khangto nailote zatdan hi kimphial lel hi (gtn, Philipine minam sung ah pawlkhat, Thai minam sungah pawlkhat, Africa gamte, etc.). Ahizong in, hih Khi-bah or Khi-awh namte pen minam hau mahmah or minam lian mahmah te ngeina khat hi hamtang ding in upmawh huai ka sa hi. Gamlian khat sung or Minam liante ah na zatpih/zatsak cih ding namzong hilo hi.
Zothaute pen mangkangte tungtawn pan in ih zat hipan lel a, tua nangawn zongh ei leh ei in ih bawltheipah lel hi. Ahizong in, hih Khi-awh tawh kisai pen a mel lah hoih mahmah, numei tawh bang ki lawm phadeuh in, neumeite bang in a deih mahmah uh van zat namkhat hinapi in, ih pi leh pu te khanggui or tuni dong in kuamah in kibawl thei nailo hi. Ei khutsung pan in ih bawltheihloh khat ih khangluimi numei khempeuh ngahkim zawhphial ding a, hong neih ziazua pen, thu lamdang mahmah khat a hi hi. Tua a hih man in, hih Khi-awh tawh kisai in, a thupi mahmah khat ah bang hiam cih leh, Zomite pen minam thupi or namlian mahmah khat ih hihna (identity) hong lak khia hi cih ki mu thei hi.
Siamsin khangthakte ading thupi hi: Tulai in Ecology leh Archeology lam tawh kisai sangpitak in a sinkha or major in a neikha ei Zomi sung ah omkha ding hi hang. Tua bang mite ading in, ei Zomi sung ah khangluite vangil tuamtuamte research hong bawl un. A thu omzia ih gelh nop hang in, hun kicin lohna zongh kihel, ih major taktak zong hilo a hih man in, a thupitna leh a manphatna taktak ki atsiam zo lo hi.
Bang teng hi leh, ih ngeinate ih et ciang in, ninam thupi mahmah sungpan in piangkhia ih hih lam pen kilangh hi. Khi-awh nambek zongh hilo in, ih namtem tawi dan, ih thalpite pen Zogam ah a company om peuhmah lo hi. Pasal khat a hih nak leh namtem tawi thei ding, thal tawi thei ding cih te a hihi. Zomite in misi ih vuiciang in a lu nitumna ngasak maw or nisuahna, saklam maw or khanglam cih te a kipan in, ih ngeina taktak te pen, nam thupi leh namlian sung pan ih hihna te ki mu thei hi.
Kei kong at theih tuaciang bek hi, nang a ban hong zom in…..
Suanzakhup
Comment piaknop aomleh...