Chin National Day (Zomi Nam Ni) pian khiat zia ~ Thang Khan Dal
Thumasa :: Tedim; Tonzang gam a teeng tengin Chin national day pen ei aituam khat in ngaih sun in ZOMI Namni ih ci hi. Minam min tawh ciapteh na ah Chin National Day a ki ciamteh a hihna zong ih theih ding kisam veve hi. Kei zong Tozang ah 1964 kum in tan sagih ka awn khit ciangin Tonzangah tan 10 om nai lo ahih man in Kawlpi ah Kapute kiang ah om in sang kah ka zom hi. Tan 9 ka sim lai tak in nidang in Kawlpi ah ki bawl ngei nai lo Zomi namni bawl dingin JAT a sem Sia Suang Za Khup tawh ka ki kum uhhi.
A mah zong hong lung lut bilbel in a kisam sum zong dingin kei hong seh pah in kei zong Zomi sang naupang teng tung ah K2/-ta ka don ciangin ki bawl zo hi. A hi zong in ka lung sim ah Zomi namni ci-in Laisuan te ah vaipuak nei ten hong at ding ka sak leh Kawllai in Chin Amiauta Nih cih hong ki at hi.
Zo pau in thu ki gen lo in Kawl pau vive hong ki zang hi. Hih Zomi namni bawlna sung ah Falam leh Khalkha te zong tampi hong kihel uhhi.Tua te tawh pau ki theilo ih hih man in Kawlpau zat kul na hihi.Tua hun a ki pan Zomi namni bang ci pian khiat hiam cih theih nopna hong piang in ka hih theih zah in ka kan toto hi. Hih Zomi namni pian khiat na thu ih tel theih ciangin Zomi namni laigil ciam kha pan ding ihhihi.
Zomite’tangthu tom
Asia nisuah khang lam minam te Mongo minam pan
- Mon – Khama.
- Tibet – Myanmar.
- Thai – Chinese min tawh kipai suk hi. Tibet-Myanmar minam te sung pan in
- Chin – Kachin.
- Myanmar – Nidang Myanmar minam.
- LoLo – Muhso.cin in tang thu ah kicianteh hi.
Chin a ki ci minam te pen Kawl gam Tagaung khua tung masa uhhi. Tagaung pan in Irawadi gun zui suk uh a, Chindwin gun tawh ki tuah na mun ah hun sau pi teeng uhhi. Sagaing khua pan in tai 10 bang a gamla khua khat pen tudong Chinywa kici lai hi. Tua mun pan in pawl khat Chindwin gun kantan in Pakuko; Magwe leh Kawl gam mun tuamtuam ah ki zel in ki teeng hi. Pawl khat te Chindwin gun dung zui to in gun dung ah tawlpi khat teeng uh hi. Chin te teen na kuam a cih na in nidang in Talawadi gun pen Chindwin gun in a min ki khel hi.
Chindwin gun pang pan in Kalewa; Kalay zang kuam ah tungin tawlpi khat a ki teen khit ciangin Khamtung mun tuamtuam ki zel in ki teeng hi. Tua bang in a tuam ciatin a ki teen ciangin kikawm na haksat ban ah gal le sa tam na hang in mun khat le mun khat ki thu zak na tawm mahmah ahih man in a mun zui-in kam pau leh minam min na ngawn a nuai a bang in ih ki lam dang hi.
- Naga mual tung Sumpara mun; Khamti; Mawlaik gam kuam te a teeng Chin a ki ci te pen a mau leh a mau TangKhul minam na kici uhhi.
- Tedim; Tonzang gam a teengte midang ten Chin ong cih te pen ei leh ei Zomi ih kici hi.
- Falam; Khalkha gam a teengte midang ten Chin akici te a mau leh a mau Laimi; Hualngo; Mizo cih bang in ki sam uhhi.
- Matupi gam a teengte midang ten Chin a cih uh mite a mau leh a mau Mara;Zotung; Zophei cih bang in ki sam uhhi.
- Mindat leh Kanpalet gam a teeng Chin a kici te a mua leh a mau Cho kici uhhi.
- Paletwa gam a teeng Chin a kici minam te a mau leh a mau Khumi ki ci uhhi.
- Rakhine gam khen pawl khat a teeng Chin a kici mi te a mau leh a mau Mru kici uhhi.
- Tilin; Longshe a teeng Chin a kici mite a mau l eh amau Yaw kici uhhi.Hih minam te a taktak in Chin (Zomi) hi na pi Chin minam sung ah ki hel lo in Kawlmi sung kihel hi.
- Gangaw gam a teeng Chin a kici mite a mau leh a mau Sungsi ki ci uhhi.
- Tamu; Kabaw zang kuam a teeng Chin a kici mite a mau leh a mau Kuki;Thado cih bang in ki sam uh hi.
- Magwe gam khen (Minbu; Pakoku; Tayet; Mintung; Am; Ngaphe; Ngyiangpenta); Madalay gam khen (Pyinmana; Lewei; Yametin; Myinchian). Pegu gam khen. (Pyi; Pauhgaung; Pataung; Toungngoo; Phiu); Irawadi gam khen (Ingapu; Henthada; Kyiakin cihte zang gam a teeng Chin a kici te a mau leh a mau Sho, Azo; Asho cih bangin ki sam uhhi.
- Rakhine gam khen sung a teeng Chin a kici mi pawl khat Kyaw/Chaw ci-in a mau leh a mau kisam uhhi.Hih kisap na pan Kyaw/Chaw cih pen Kawl te’n a sap ciang aw suah ki tuak lian theilo a hih man in Chin a a sap uh pen Chin min ih ngah na hi pan hi kha thei ding in ki ngaih sun hi.
Chin ong kici minam te pen tang tawng pek in Kawlgam ah kitung a, minam kim a ki bang in a teeng khawm te ihhihi. Kawlgam mun tuamtuam ah kizel a ih ten na thu Sia Judson’ ki thuahpih Francis Mason in 1835 kum in Thavoy ah a masa pen Chin nupi khat tuiphum hi cih Burma Baptist Chronicle laibu laimai (107)na ah ciapteh na zui in hong kilang hi. Chin a kici minam te pen a dang minam te mah bangin kua man hong uk ngeilo in ei leh ei a ki uk te ihhihi. Kawlgam sung ah Ukpi tuamtuam khang in a ki uk hangin Thukhun Upadi(code) taktak a nei zo omlo hi. A hi zongin Zomi nam te sungah Kam Hau upadi ang tan huai tak in a nei te ihhihi.
Mi khut nuai a tun na
Kawlgam sungah ukpi no tuamtuam tawh ki ukna hong sau vei ciangin 1044 kum in Anawratha kumpi in Pagan bulphuh in a ki khen kham ziazua ukpi te gawm khawm in a khat veina Kawlgam min hong piang hong ding sak hi.Thu tuamtuam hangin a khat veina Kawlgam hong kikhen thang khit ciangin Bayin Naung kumpi pa in a nih veina Toungoo bulphuh in Kawlgam nih veina hong ding sak hi.A nih veina zong hong ki tap khap khit ciang in U Aungziyah a kici Along mintaya(1752-1819) in Muhsoephu (Shwebo) bulphuh in a thum veina Kawlgam(Kongbaung kumpi gam) ong ding sak uhhi.
Hih Kawl kumpi te in Kawlgam zang lei teng bek hi in Mualtung mi te hong uk kha ngeilo uhhi.Kongbaung hun nunung lam (1819-1885) hun sung Mangkang gamkek te in hun hoih a ngah sial un Kawlgam ong sim zel uhhi.A khat veina(1822-1826) ong sim khit uh 1826 kum in Khamtung gam ahi Paletwa khua ah Mangkang te in zum ong hong in gam ong kek uhhi.Anih veina gamkek (1852-1853) ong sim leuleu uhhi. 1885 kum ciangin Kawlgam zang lei teng ong la khin uhhi. Kawl gam zang lei teng Mangkang te khut sung ah ong tung khin ta hi.
Mangkang te in Khamtung sak lam teng kek in ong sim ding in Captain Raikes in ong han ciam hi. Tua thu a ki zak ciangin Kam Hau gamh luah Pu Khua Cin makai in Kam Hau gam pan mi(400);Sukte gam pan mi (300) Sihzang gam pan mi(300) a gawm in mi (1000)tawh Tulsuk ah na do uh a,gal van zat kikhai lua ahih man in nung kik uhhi.Sihzang gam pan in Pu KhaiKam makai in lung kia lo hangsan tak in na do a Siallum gal pan mun pen a minthang khat ahihi.
Chin minam te sung pan Pu ConBik; Pu Kiraw Ning; Pu Khup Lian; Pu Kam Suak cih te in a munmun ah makai in Mang kangte na nang in do uhhi.Gal van zat kikim lo lua ahih man in Zogam khung nung pen Tonzang khua pen 1891 kum February kha (23) ni-in ong sim uh in Mangkang kumpi khut nuai ki tung hi.
Zomi te a khat veina midang te ukna nuai ih tun na ahihi.Khamtung gam teng 1892 kum in ong la khin uh ahih hang in 1896 kum ciangin Khamtung gam teng ukna ding(Chin Hills regulation)ong bawl uh in ong uk uhhi.Mangkang te in Khamtung phel khat pen India kumpi khut nuai ah kawih uhhi.India gam lam ah Mizo state;Assam state;Manipur state cih te ah koih in;a dang teng Kawlgam khut nuai ah ong koih ciangin minam khat u le nau gam om na kilam dang ong suak hi.
Chin minam te in Mangkang te ukna deihlo napi omzia din mun zui-in Mangkang galkap kitum hi.Tua hun in Maymyo(PinULwin)ah Chin minamte pilna sang khan na ding kipawlna pen 1918 kum February(20)ni-in a masa pen Chin minam te nasep na ki pan khia hi.Tua kipawlna ah (1)Soe Peter Om Pai(Chairman);(2).U Vuanntu Mawng.(Vice Chairman).(3) U Rah Long Ling (Secretary).(4).Mizo kipawlnate(Member)cih bang in phuan uhhi. U Vuantu Mawng pen 24-12-1924 ni-in Mangkang galkap pan in tawp in 1-6-1924 ni-in Vuamtu khua ah a mipih te lai theih nading in sang hon kipan hi.
1934 kum March kha sunginMindat gam Matungnu khua ah Chin minam te ki thu tuak kipawlna ong phuan hi.1939 kum July kha ciangin Chin Maultung Kithu tuak pawl ci-in a min khel in Mangkang te lang pan nasep ong sem uhhi.Tua ki pawl nate in Duh Burma Asiazone leh Phah Sah Pah lah pawl te tawh kizom in Mangkang kumpi Governor pa kiangah Chin minam te ngah ding kilawm supna thu nam (9) ong ngen uhhi.Governor pa in Cho te nget na dawng dingin a dawn nalai at in Magwe Menzi pa pia in vai ap hi.
Menzi Mr.Mac Re Kin in Falam Mangpipa Mr Nila leh Kanpalet Vuandok G Phu Nyo te sam in 1940 kum February kha ni(20)ni in Vuantu Mawng makai in Chin Mualtung ki thu tuak pawl leh mipi kikhop Kanpetlet khua ah bawl uhhi.Menzi pa in Chin Mualtung Kithu tuak pawl’ngetna pawl khat ki mang zolo hi cih dawn na ong gen ciangin mihonpi ding in khut lam in awng uh a deihna lah pulak na nei uhhi.Chin Mual tung thukhun Upadi 14(1)(d) tung tawn in U Vuatu Mawng leh makai (9) te 24-3-1940 ni-inman uh a,kipawlna zong thusuaklo kipawlna in tang ko uhhi.A banban in man in minam it mi (130)bang man uh a,Falam;Tedim;Khalkha;Minchian leh Mandalay thong te ah puak uhhi.
Suah tak nading hanciamna
Mangkang te khut nuai tun khit a ki pan suah tak na ngah kik nading a munmun pan ki han ciam ciat hi.Bogyoke Aungsan makai in suah tak ngah nading ki han ciam hi.Galpi nih na ong tun ciangin galkap sawmlom thum Japan ah galkap sin in pai uh a,Japan te tawh kipawl in Kawlgam ah onglut uh a Mangkang te sim in ong nawh khia uhhi.1942 kum in B.I.A leh B.D.A.minam it galkap ong phuan uhhi.Japan te in Kawlgam suah takna piak dingin ong kam ciam uh hangin Japan te ong piak suah tak na pen a khem a lim bek a hihi.
A sia zaw Japan fascist pen Bogyoke AungSan mahmah in hi bang in na genteh hi. Sahang kih ta in Dawi kungpu ih belh leh Dawi kungpu sahang sang suksia zaw na ci hi.Bogyoke Aung San in Mang kang te tawh kipawl kik aa, 1945 kum March kha (27) ni-in Fascist lehdo na ki pan uh hi.Chin minam te sungah zong U Thawng Cin Thang makai in S.I.A.(Sukte Independence Army)phuan in Japan te ki leh do hi.
Kawlgam a ciangh a ciangh ah Japan te ki lehdo in 1945 kum in Mang kang te onglut kik uh a,Laidal kang ngimna ong suai uh in Kawlgam ong uk uhhi.Kawlte pen Dominion ki ukna pia in Kawlte tawh kam,ngeina ki banglo Kachin;Chin;Shan gam te Governor in ong uk hi.Bogyoke Aung San in Suah tak na ngah nadingin British Vuanzi pipa Atlee kiang va pai-in va ngen a,Vuanzipipa in mualtung minam teng a vekpi un thu kimna na ngah ciang bek in suahtakna ong pia ding ci-in na vai khak hi.
Pinlong Khoppi sapna
Bogyoke Aung San in Mualtung minam te thu kim na ngah nadingin Kachin;Chin;Shan Ukpi te(Sawbwa) Shan gam khang lam Pinlong khua ah a khat veina kikhoppi pen 1946 kum March kha in sam hi.Tua kikhoppi ah Tonzang Ukpi PumZa Mang (K.S.M.;A.T.M.).Lumbang Ukpi Hlur Mung (A.T.M.)leh Khalkha Ukpi Kio Mang te kah uh a,Flam pan in Forest Officer U Kawl Sum in kam phen ding in zui hi.Tua a masa pen Pinlong khawmpi pen 1946 March kha 23 pan 28 ciang ni(6) tang ciim a bawl uh hangin ki thu kimna ngah theilo uh ahih man in a om na ciat ah ciah kik phot uh hi.
Bogyoke Aung San in Mualtung minam te’thu kim na ngah teitei nadingin a geel khit ciangin London ah pai in Aung San- Atlee thukimna lai 27-1-1947 ni-in a bawl na uah Chin minam te sung pan in U Vum Khua Hau in zong va zui hi.1947 kum February ni(6) ni-in a nih veina Pinlong khawmpi sam leuleu hi.Tua Khawmpi gualzawhna ngah theihnadingin Mualtung Minamte ki thu tuah na Council(Supreme council of the united hills people)a nuai mi teng tawh seh in makai sak hi.
- Sao Shwe Taike(Nyiangshwe saw bwa-Chairman).
- Saman Duwas Sinwa Nawng.(Vice-Chairman).
- Saw Hung Pha(Saklam Theindi Sawbwa-shan taangmi);
- Sao SanTun(Maipwan Sawbwa-Shan taangmi);
- U Tun Myint(Shan taangmi).
- U KyaPah(Shan taangmi);
- Saw Bon Hoh(Shan taangmi).
- Duwas Zaw Rit(Kachin taangmi).
- U Ding Za Tang (Kachin taangmi.).
- Padit La Nyiang.(Kachin taangmi).
- Duwas Zaw Lun(Kachin taangmi).
- Duwas Zawla.(Kachin taangmi).
- Sawbwa Pum Za Mang.((Tonzang Sawbwa-Chin taangmi).
- U Thawng Cin Thang.(Chin taangmi).
- Sawbwa Kio Mang(Haka Sawbwa-Chin taangmi).
- U Sing Lian (Chin-taangmi.).
- Sawbwa Hlur Mung.(Lumbang Sawbwa-Chin taangmi).
- U MangLing (Chin taangmi)
cih bangin taangmi tawh tel khia in seh hi.A nih veina Pinlong khawmpi ah Chin taangmi sung pan in Sawbwa Pum Za Mang cidam lo ahih man in Saizang Sawbwa Thawng Za Khup ki pai sak hi.Pinlong khawmpi pen 7-2-1947 ni-in ki pan in 12-2-1947 ni-in thukimna letmat thu zo pan uhhi.Tua Pinlong khawmpi ah Chin minam taang in Sawbwa Kio Mang;Sawbwa Hlur Mung.leh Sawbwa Thawng Za Khup te in khutpi meek (letmat thu) uhhi.
Maymyo thukan commission
Pinlong thukimna lai bawlna ah khutpi meek(letmat thu) tawm lua hi ci-in Mangkang kumpi in umlo uh ahih man in 1947 kum April kha sungin Maymyo thukan commission(Maymyo Enquiry commission)sam kik hi.Tua commission ah a sap ngei sa Ukpi te gam sung pan a zah sagih bang beh lap in sam uh a,KamHau Ukpi gam sung pan in(1) Ukpi Pum Za Mang(Tonzang). (2).U Khup Khen Kham (Tonzang).(3).U Khup Za Mung.(Tonzang).(4).U lian Khua Mang. (Phaitu).(5).U On khua Mang.(Hiangzang).(6).U let Suah(Thangsih).(7).U Thon Hang(Tuimui).te va kah uhhi.Tua kikhopna ah a kah tangmi khem peuh in Pinlong thukimna lai khutpi meek te mipi taangmi a letmat thu uh hi ci kim ciat uh ahih man in Pinlong thukim na lai pen a kip hong suak hi.
Suah tak na tawh hong piang khia Chin National day(Zomi namni)
1947 kum February (12) ni –in suah tak na ngah nading letmat a ki thu khit ciang in ,April 1947 Maymyo a kibawl(Frontier Areas Committee of Enquiry)a thu khen sat nate pen Kawlgam Governor pa,a Vuanzite leh Mangkang kumpi mahmah in kip sak hi.Tua thu khen sat na tawh ki zui-in Paletwa pen nidangin Rakhine gam tawh ki gawm hi a, Khamtung gam pan inUpadi suai ding gam taangmi (Constituent Assembly)ah taangmi(kusale) 6 te 1947 May kha sungin kipai sak hi. (1), Capt. Mang Tung Nung-Tedim. (2).U Sa Vut-Falam. (3).U Ngun To-Haka. (4).U Vawmtu Mawng – Kanpetlet (Mindat). (5).U That Hlaing te kiteel in,(6). Matupi pan kusale om nai lo ahih man in Dy. Counsellor U Vum Khua Hau in tua mun la hi.Kawlgam suahtakna (Independence) a ki ngah ciangin U Sa Vut le U Ngun To te Gam-uk Vuandok lamah pai uhhi.
U Ngun to’mun ah U Lian Thum onglut a,U Sa Vut’ mun ah U Tial Dum onglut hi. Tua thu kimna zui in ,Kawlgam zang lei le Mualtung teng kipawl in Independence la khawm ding;tua tawh kizui-inDemocracy ngeina tawh ki uk ding cih thu kim uh hi.Tua dung zui mah in Kawlgam ki uk na ding ThuKhun (Constitution)hong bawl pah uhhi.Tua hi a ukpi te zong a siah kaih a bum kaih teng bei ding cih thei khin uh a, 1947 kum December kha-in Siat vatna(Compensation)ngen dingin Yangon khua ahTaangmi(Kusale) pai sakin Kumpi tungah siau uhhi.Tua hun a ki pan Siahtung siah phei bei nading a thu kipan ahihi.
Leitung galpi nihna (World War II) ong om ciangin Mangkang kumpite inKhamtung gam nusia in India gam ah nung kik uhhi.A nung kik ding uh ciangin Chief PumZaMang tonpih sawm uh a,a mah’n zui nuam lo-in busim hi. Gal ven khit 1945 kum a kipan in Khamtung gam uk zumte kihong kik ta hi.Tua hun cianginChief Pum Za Mang inMangkangte a zuih noplohna hangin thu kibawlin Ukpiza panin tawl khat sung kikhawl sak(under suspension) hi.Tua hun in KamHau gam sung a hausa makai pawl khat in tua thu meet bawl in Tedim gam sung teng,a mau khawk ciat ah khenin siah kaih ding han ciam in siau ciat uh hi.
Hihte in siahtung siahphei bei ding a siau hi lo-in Ukpipa siah kaih te a mau teng in hawm ding a,siah a kaih theih nading uh a siau a hi uhhi.A hi zongin hun tawh ki zui-in siah kaih bum kaihte bei ding cih thu om khin ta,cih a theih uh ciangin Siahtung Siahphei bei nadingin a vaihawm,a makai-in kineih uhhi.Hih thu tawh kizom in Falam Mangpi zum lai,General Miscellaneous Proceedings No.72/8T 1946 ah Report sungah 1.xxx, 2xxx 3xxx,
4. In all these proceedings,both Mr.Wilson and Mr.West were of the opinion that these frivolous and mostly false charges were brought up mainly with a view to have Chief Pum Za Mang removed from his Chieftaincy and his tribal area broken up into Independent petty Chieftaincies. From the perusal of the records and the existence of the memorials,to His Excellency the Government of Burma,there is no doubt that the only motive behind all these agitations was the desire to have petty Independent Chiefs and to break away from the control of Kam Hau Chief.
While Chief Pum Za Mang may not have been entirely blameless in his dealings with the people in the past,I a gree that the present changes after a lapse of some years were brought up at the instigation of the anti-Chief Pum Za Mang with the sole purpose of having him removed and his area broken up.It is quite well known that the Zos,Thados,Muizawls and Tuithangs have been trying to break away from the KamHau rule.When the chances of their becoming Chiefs themselves appear gradually dimmer,they became the leader of commoners wanting no chiefs at all throughout the district.
5. It appears that ttheir agitation is going to succeed.It is learned that Gov’t.is considering the question of the abolition of chiefs very seriously.In fact,the matter seems to be one of a foregone conclusion.Therefore,I do not see any necessity in the examining in detail all these charges-brought up against Chief Pum Za Mang.The idea underlying the original order of the Deputy Commissioner and the Frontier Areas Administration to persue the enquiries fully was to ascertain if Chief Pum Za Mang should be officially re-instated once and for all.
This consideration no longer exists in view of the probabilities that Chief’s post will be abolished and the present incumbents pensioned off.It is also likely that the present tribal divisions will be subjected to carving up to suit the demands of an administration by Intermediate Councils or by Myo-okes.
6. Therefore it seems to me that the wishes of Zos,Thados,Muizawl Headman,and Ex. Subedar Thang Za Kai of Tuithang will have been automatically met in the near future by Government’s orders.They will most probably have their own respective Intermediate Councils Independent of any single chief.It is also a foregone conclusion that all customary dues will be abolished as from 1st January 1948.
Hih a tung a kigelh thute i et ciangin Zogamah Siahtung Siahphei pen leitung pianzia leh a hun zui a,a bei hi a,mi pawl khat makaih na tawh a bei hilo hi.Eimi sung bek ah hih siah tung siah phei vai a buai hi-in Zomi namni piang nading tawh kimemat kha lo cih kimu thei hi.
1948 kum January ni (4)ni-in Kawlgam in Mangkang kumpi tung pan in suah tak na ngah khia uhhi.1947 kum a ki suai Gam ki ukna Upadi a khen(5) Chin Special division KhenpiNambat 196;197; 198 te dung zui-in Chin Affair Council;Chin Affair Department leh Chin Affair Minister te hong piang khia hi.
Chin minam a tam zaw in ki Ukna lui a hi Ukpi ki ukna deih lo ahih man in Chin Affair zumpi-in 22-1-1948 ni-in Chin Mualtung gam thukan commission ong seh nading uh Vuanzi zum ah pulak na nei uh a,5-2-1948. ni-in ong seh sak uhhi.Tua commission ah (1) U Vuamtu Mawng (2).Shitu U Thein Maung(A.T.M) (3) U Soe Win (I.S.lui) teng kihel hi.Tua commission in 19-2-1948 pan 23-2-1948 ni dong Falam khua ah Mipi taangmi ki sam in khawmpi kibawl hi.
Tua kikhop na a ni nih na ahi February(20)ni in Minam bup ii nuntak na pen minam in suakta tak in geel theih nadingin ki uk na lui nusia in Democracy ngeina zat nading in Tedim gam sung pan in U Thang Za Kai in thu sungin Falam gam pan U ThianMang leh Kanpetlet gam pan U Thang Mawng te in thukimpih na pulak uhhi.Tua thu sun pen mipi ki dong in mipi thu kimpih na tawh khen sat uhhi.
Kawl gam ki uk na thu khun zui-in Chin Special Division thukhun a khenpi sung a mah bangin Chin Affair Council ong om ta hi.State dang Kachin a hi zong, Shan a hi zongin a mau Minam ni nei uh a hih man in ei Chin mite in zong mi nam ni nei leng hoih ding hi cin ong ki kum uh hi.Tua bangin a kikup uh ciangin Falam a kikhoppi bulphuh in Chin National Day pen February kha (20) ni hih sak dingin 1950 kum October(20)ni a Chin Affair Council te kikupna ah khen sat uhhi.February kha (20)ni pen Chin mualtung mi te sungah Khanglam Kanpetlet(Mindat) mite in Mangkang te tungah deih lah na ni leh Falam a Democracy ngeina tawh kalsuan ding thukim na bawlni ki tuak ahih man in Chin Mualtung mite a ding in ni tuam pian khat mah hi takpi hi.
20-2-1966 kum in Chin National Day pen Chin Special Division Day ci’n khel dingin Taikhuai(3) sizungzimu U Myint Thein(Major-Rtd)in lam lahna ong neih ciangin Chin Affair council in 11-7-1966 ni lai nambat YahKah-29/04(1) tawh Tawlanzi Council Ohkathah zum ah pulak uhhi. Tawlanzi Council Ohkathah zum in 25-11-1966 ni Lai nam bat Uhsah 15ba-66 tawh Chin National Day min mah tawh kawih huai hi cin thu za sak kik hi.Tawlanzi Council in ong zak sak kik na pen Chin Affair Council in 9-1-1967 ni La nambat Yahkah 29/04(2) tawh Chin Special division sung a om Zum khempeuh; NahMahKha Taimu(Mandalay); Atuanvuan Pianciazi zum Yangon ah thu thang suah sak ding leh tangko sak na ding in puak uhhi.
1974 kum Kawlgam Thukhun Bulpi Upadi Pen 3-1-1974 kum in kikip sak a,tua Upadi Khenpi(30)Khen neu(Kha) sungah Chin Special division pen Chin State ci- in ong ki khel hi.Tua hi –in Chin State Day cih ding zong hi lo hi.Kumpi Ulian pawl khat in Chin State Day cih ding lam lak niloh uhhi.Chin State Day leh Chin National Day pen a thu mahmah zong ki lam dang mahmah hi.
Thu khupna
Mai lam ah tang thu kician leh a ki zawi tawn a ki hual kim ih at theih na ding lam lah na khat a suah theih khak leh ci-in ka hih theih zah in Zomi te tang thu kan in kong pulak khia hi.Theih na dan tawh kituak lo a om leh zong mailam ah a taktak thu ih theih zawh leh kan beh mahmah a,a ki hual thei pen ding lep toh lai a kul ding in ka mu hi.Kei kan na ah midang Mangkang Mang von te at nate sang in Khang lui mite kam pau na thupi sa zaw in, laibu a om khol nailo hong kihel leh khanglui mite tang thu suut hi nong cih sak nading un zong kong pulak hi.Genteh na in ka sazian sit lai un Tonzang Myone sung khua ka tun loh na khua thum bang bek om in ka tuntun na ah tang thu ka dong thei zel hi.
Tua sungah 1973 kum in Siallup a Puteek khat in Tonzang khua thu hong gen pen ka lim ciapteh thei lai pen hi.Beh tuamtuam ii suut na ahi zongin,Tonzang ah Upa masa te deih kaih at na tawh na ki bang lo hi.Hih puteek pa in a ma phat tuam na ding in a gen hilo ban ah min deih na kihel hetlo ding in ka mu hi.Tua ahih man in Tonzang khua sat na thu ka pulak ciangin a ki atsa bulphuh lo kahih na zong nong theih sak nang un kong pulak hi.
Hih tang thu ka at theih nadingin hong huh hong panpih khem peuh tung ah zong lung damna kong ko hi.A diak in ka zi Zel Khan Niang zong Siamah khat ahih na tawh a nasep cil na Haicin pan hong tawn suksuk in Tonzang ah hong sep ciangin ko ka ki teeng thei uh a ,gam sung khua te nuntak zia tang thu suut tampi mah hong kum thei ahih man in ka zi tungah zong ka lung dam mahmah hi.
Biakna tawh kisai ka at nate ah nidang hun in a kipho lak nuam khollo pawl khat ka gelh ciangin,tu hun ih din mun tawh et kak theih nading deih na hi zaw hi.A thu taktak hi zaw ahih man in biakna sungah ih upna taktak bang hiam cih ih muh theih na ding zong deih na hi pian zaw hi.Ih laisingtho sungah zong at huai lo phial pawl khat bang om veve a,thu man thu tak ahih man tua tung tawn a Pasian thu up zia a man ding deih na a na ki at na hi zaw hi.
Thu masa ah ka pulak sa mah bangin kei kan zawh na ciang a pulak ka hih man in,tang thu man taktak pen a baih lo veve a hih na ih laisingtho bang Gospel li te sungah nidangin Mate(Matthew) ki at masa pen in ki gen a,ban tak a gualh na ah zong Thuciam thak sung ah a masa pen in ki koih hi.A hi zongin mipil ten a kankan uh ciang a masa pen hilo kici zel hi.A hi zongin Zomite ading in ih tang thu eimah in at kei leng mite hong at sak manlo zaw san lai ding ahihna zong ih phawk ding ka deih hi.
Et kak thu le la kaih khop nate.
- A khangkhang aa,ki gen tangthute.
- Pu Thang Tuan (Mualpi Hausa)’manuscript.
- Zomite’Zia,Zat leh KamHau Upadi.. By.Thang Khan Dal. 2013.
- Guite’ khang thu.By Pa Gin Khua Thang , 1986.
- History of Guite, Raja Go Khua Thang Memorial Trust. 2008.
- Kam Hau Gam Ukpite’tangthu leh Tonzang khua tangthu.(Authors- Khup Za Mung,Sian Lian Pau,Thang Do Pau, Khup lam Thang)
- In Search of Chin Identity,a study in Religion Politics and Ethnic Identity in Burma (By-Lianh.Sakhong:-For his doctoral Dissertation,Uppsala, January, 2003)
- Zo History. By Dr. Vumson. September,1986.
- Zo People and Their Culture .By Sing Khua Khai. 1995.
- Chinese Invasion background & Sequel. By. V.B. Karnik.
- The Chin Hills,A History of the people,our dealings with them,Their Customs and Manners And a Gazetteer of their Country, By Bertram s.Carey C.L.E. Assistant Commissioner,Burma,and Political officer,Chin Hills and H.N.Tuck. Extra Assistant Commissioner,Burma,and Assistant Political Officer,Chin Hills. Volume-I 14-5-1896.
- Tonzang Jubilee laibu AD 2000 JUBILEE.
- Tanlai sang ngah kum 50 cin Phawkna Magazine(1953-2003),Tansawm sang Tozang zogam.
- Nikonghong, Siyin online Magazine since.2011.
- Maung Shwe Wa,Burma Baptist Chronicle.
- The life of Adoniram Judson. By. Edward Judson AD.F.Randolph & Company.1883.
- Diamond Jubilee laibu (1939-2014) Kalay Diocese.
- 66 Anniversary ChinNational Day Magazine.
Thang Khan Dal – Zomi Khang tang thu (Zomi Chrnicles)
Comment piaknop aomleh...