Zo/Chin/Zomi ~ Nang Kim Mang
I Pu/Pa te’ tenna Khamtung gam (Chin State, Myanmar) ah ni tumna gam lam pan British galkapte le American missionaryte hong tunma in a ki cianin lai ki nei nailo hi. Thu le la, ngeina tatzia khempeuh kam tawh ki hilh-in sep-le-bawl tungtawn in ki sin ahi hi. Mikangte hong tun uh ciangin amau zakna le muhnate lai tawh na ciamteh uh-a, lai zong hong bawlsak uh hi. Tua amau’ ciaptehna teng mah siksan in i minam min zong a tuamtuam in ki gen hi. Minam min ding a ki gen phadeuh thum om-a tuate’ thu a tomin a nuai-a bang hi.
(1) ZO
Tanglai pek panin Myanmar ah Kawl te’n ei pen “Chin” hong ci uh hi. Mikang te Kawlgam a tun uh ciangin zong tua min mah tawh hong thei masa uh hi. Ahihhang, a nung ciangin hih bangin gen uh hi: khamtung mite “Chin” ci-in i lawh hangin amau tua kammal zanglo in, “Zo, Yo, Shu, Lai” cih bangin a tuamtuam in ki sam/lo uh hi (Carey & Tuck 1896, 23; Grierson 1904, 2; Scott 1906, 104; Ko 1913, 22; Stevenson 1943, 11; Lehman 1963, 3). Chin cih pen Sen lai ah mihing hihna genna in a zat uh “jen” or “yen” a ki lakhial kha hi (Carey and Tuck 1896, 3; Scott 1906, 104; Phyare 1883). Tua ahih manin, a minam min taktak uh “ZO” hi. British galkap makai Captain Thomas Herbert Lewin in 1874 kum in “Dzo” pau le lai thu na gelh hi (Lewin 1874); laimal a ki banglian kei zongin, tua pen “ZO” cih kammal lai sungah a ki ciamteh masapen hi thei ding hi. Tua zomah, a tunga min pulak British galkapmang te’n zong “ZO” pen i minam min bulpi dingin ngaihsun uh hi. I minam sung pan mipil masa, Rev. S.T. Hau Go, Dr. Vumson, le Captain Sing Khaw Khai te’n zong hih “Zo Theory” na dinpih uh hi.
(2) CHIN
A tungah gensa bangin, tanglai pek pan Kawl te’n “Chin” te hong cih uh hi-a, England kumpi Queen Victoria hun pan tua mah ki kipsakin (Khai 1995, 1), tuni dong Myanmar kumpi in tua tawh hong ciamteh hi. Chin cih kammal a pianna nam nih in ki gen hi. Khatna ah, Chinlung ngaihsutna (Chinlung theory). Hih pen India ah sanggam Mizo (Lushai) te le Mara (Lakher) te’ thuciin (oral tradition) hi deuh hi. Amau’ genna ah, mi masate Chinlung (Cin-lung, Sinlung) ki ci suanghawm pan in hong pai khia uh-a, tua manin Chin ki ci uh hi (Lewin 1870, 238-239; Shakespear 1912, 94; Parry 1932, 4). Tua Chinlung pen Sen gam (China) ah om dingin ki ngaihsun a, Sente’ tangthu ah zong Chin ukna (Tsin/Chin dynasty) nihvei (B.C 249-246; A.D. 265-317) om takpi hi ci hi (Phayre 1883, 8). Nihna ah, Chin kammal pen Kawl te’n lawm (thunge-chan) hong cihna uh, ahihkeileh vanpuakna bawm (chyan) panin a paisuak hi (Lehman 1963, 3).
Khangthak mipil sungpan Lian H. Sakhong in hih “Chinlung theory” nasia takin dinpih hi. Ama’ genna ah, Chin thuciinna (oral tradition) khempeuh ah i Pu/Pi masate Chinlung (Cin-lung) suanghawm sung pan hong ki pan uh hi-a, tua Chinlung pen Sen gam ah om in, a mun zui in kampau ki batlohna tawh Khul, Khur, Lungkua cih bangin a tuamtuam in ki zanghi (Sakhong 2003, 6). Hih tawh kizui in, Kawl kumpi Kyanzittha (1084-1113 A.D) ii phuh mualsuang tungah zong Khyan (Chin) cih minam min om hi. Tua ahih manin, Kawl gam ah Chin cih pen kumzalom 11 (A.D.) ma pekin om khin, ki zangkhin-a, Chindwin gun zong Chin te’ omna zui in min ki pia hi thei ding hi ki ci hi (Luce 1959, 75-109; Sakhong 2003, 3).
(3) ZOMI
Kampauna ah Zomi cih a ki zat hangin, laigelhna ah hih kammal pen kum 1950 khit ah ki limzat pan hi. A pankhia masa Rev. S.T. Hau Go hi cihtheih ding hi. Khamtung (Chin State) bup huamin biakna (Tuiphum) kipawlna lian khat neih ding geelna om a, 1952 kum in Falam ah makaite thu kikupna lianpi (consultation) khat ki bawl hi. Tua mun ah, makaipi Sia Hau Go in “Zomi Baptist Convention” cih pulak hi. Zomi cih a deih a om bangin, a deihlo zong om hi. Tua ahih manin, makaipipa in a nuai-a bangin genbeh hi;
Sak lamah Zo i kici hi. Lusei gamah Mizo kici-in, Falam gamah Laizo, Hakha gam le Matu gamah Zotung, Zophei, Zokhua, cih khawngte na om hi. Mindat le Kanpetlet gamah Jo ahi kei leh Cho na kici hi. Paletwa gamah Khomi na kici uh hi. Pakoku, Gangaw lam-a omte Zau na kici uh hi. Ahi hangin Kawl pau in hita leh, Kawl lai in hita leh Zau aw suak theilo ahih manin Yaw na suak hi…. Tua ahi ciangin, i minam min a maan pen “ZO” hi a ci ka hi hi. (Cing 2010, 97-98).
A tunga bangin Sia Hau Go in a hilhcian ciangin, Hakha lam pan makai pawlkhat in zong na thukimpih uh-a, kipawlna min ding Zomi Baptist Convention ki kipsak a, 1953 kumin ZBC hong piangkhia hi. ZBC hong pian ciangin “Zomi” cih kammal a ki zeel hong suak hi. Tua khit kum sawm val ciangin, Kawl mi laigelh minthang Thein Pe Myint in zong Chin te’ minam min taktak “Zomi” ahihkeileh “Mizo” hi zaw kha ding hi ci hi (Myint 1967, 127).
Ciapteh dingah, Sia Hau Go in “Zomi” cih kammal a zat ciangin Kawl te’n Chin a cihteng khempeuh huamsak-a, tenna mun le kampau zui-in a gen ciangin “ei Tedim mi” ci hi (Cing 2010, 84-85). Tua manin, Chin le Zomi a kibangin koih hi; Chin pen mi dangte’ hong lawhna hi-in, Zomi pen tualsuak kilawhna hi. A dahhuai khat ah, Sia Hau Go hun panin Chin tangin Zomi ki zangthei khin hi napi-in, kumpi tungah minam min laihna ki bawl khalo hi.
A tungah gensa bangin, British uliante le i mipil masa Sia Hau Go, Dr. Vumson, le Captain Khai te tungtawn in i minam min bulpi “ZO” (Pu Zo’ suanh) hi cih ki mu hi. Sia Hau Go in “Zo” le “mi” gawm khawmin “Zomi” cih zanga, Dr. Vumson le Capt. Khai te’n bel a tuam tuakin gelh uh hi (Zo people). Ahihhang, Sia Hau Go in Zomi a cih pen Dr. Vumson le Captain Khai te’n “Zo mi” (Zo people) a cih uh tawh a ki bang mah hi. Tua ahih manin, amau’ theihna ah Zo/Chin/Zomi cih pen laimal (lawhna) ki banglo hi beka, a thu (minam) khat ahi hi.
Nang Kim Mang
PhD (Candidate)
USA
February 24, 2025
Siksan laibute:
Carey, Bertram Sausmarez and Henry Newman Tuck. 1896. The Chin Hills: A History of the People, Our Dealings with Them, their Customs and Manners, and a Gazetteer of their Country, vol. I. Rangoon: The Government Printing.
Cing, Luan Za. 2010. Tedim Gam Christian Taangthu le Rev. Sukte T. Hau Go Taangthu. Yangon: by the author.
Grierson, G.A. 1904. Linguistic Survey of India, vol. III: Tibeto-Burman Family. Delhi: Motilal Banarsidass.
Khai, Sing Khaw. 1995. Zo People and Their Culture: A Historical, Cultural Study and Critical Analysis of Zo and Its Ethnic Tribes. New Lamka, India: Khampu Hatzaw.
Ko, Taw Sein. 1913. Burma Sketches. Rangoon: British Burma Press. Lehman, F. K. 1963. The Structure of Chin Society: A Tribal People of Burma Adapted to a Non-Western Civilization. Urbana: The University of Illinois Press.
Lewin, Thomas Herbert. 1870. Wild Races of the South-Eastern India. London: WM H. Allen & Co. …………… 1874. Progressive Colloquial Exercises in the Lushai Dialect of the “Dzo” or Kuki Language, with Vocabularies and Popular Tales (Notated). Calcutta, India: Calcutta Central Press Company Limited.
Luce, H.G. 1959 (June). “Old Kyaukse and the Coming of Burman.” Journal of Burma Research Society, Vol. XLII, No. 1: 75–109.
Myint, Thein Pe. 1967. Chin Withitha Taing Thamaing Asa. Rangoon: Burma Translation Society. Parry, N.E. 1932. The Lakhers. London: McMillan & Company Limited. Phayre, Arthur P. 1883. History of Burma: Burma Proper, Pegu, Taungu, Tenasserim, and Arakan. London: Trubner & Co.
Sakhong, Lian H. 2003. In Search of Chin Identity: A Study in Religion, Politics and Ethnic Identity in Burma. Copenhagen S, Denmark: NIAS Press.
Scott, Sir J. George. 1906. Burma: A Handbook of Practical Information. Hanover Square, W: Alexander Moring LTD.
Shakespear, J. 1912. The Lushei Kuki Clans, Part I & II. London: Macmillan and Co., Limited. Stevenson. 1943. The Economics of the Central Chin Tribes. Bombay, India: The Time of India Press.
Vumson. 1986. Zo History: With an Introduction to Zo Culture, Economy, Religion and their Status as an Ethnic Minority in India, Burma, and Bangladesh. Aizawl, India: Published by the author.
Philip Mang says
Sia,Kim Mang,
Lungdam ei, Na laigelh sim hang.