Tuhun leitung Tui haksat buaina ~ Kap Za Khai
Thupatna: Khuakhal hun hong tun simin adiakdiak in kawlgam le leitung mun tuamtuam sungah i tuak thu in mun tuamtuam ah lui tui-te kangin, tui haksat semsemna ahi hi. Adiakdiak in khamtung gam, sehnel gam, khualum gamte ah tuibuaina kituak mun hi. Tulaitak in ka khua sungah zong luitui kang semsem ahih manin tuikhukte zong tui kang semsem a, tui phelkhai khat ngah ding hun tampi ngak kul hi. Bawngtui piakna, inn lamna, niklepuan sawpna, anhuanna, inn puahna, dawnna cih bangin tui pen kizang mahmah ahihna tawh kizui in nisim in tui kitangsapna khang semsem hi. Nisat luatna hangin zong tuite a nini in hong kang semsem hi. Singkungte hong vul semsem uh hi. Mihing dangtaakna kinawh semsem behlai hi. Tui haksat semsem leh i tui zat kiam tuan lo ahih manin mailamah tui haksatna pen hong khang semsem ding thu lianpi khat ahi hi.
Leitungbup Ading Tui
Leitung a om na khempeuh adingin tui pen man kiseh theihloh hi. Tui loin kuamah kinungta theilo hi. Leitang in zong tui deih hi. Singkung lopa khempeuh in zong tui mah dawn uh hi. Ganhing gamsa khempeuh in zong tui mah kisam uh hi. Mihingte’n zong tui mah kisam hi. Tua bek tham loin nisim i nek i dawn khempeuh sungah tui a om bangin, nat leh sat ciang i kibawlna zatui zaha khempeuh sungah zong tui mah kihel hi. Tui tawh a kipeel thei lo leitung sungah a om ihi hi.
Nisim zingsang i thawh a kipan nitak i lup dongin tui tawh i kikhawl hi. Haa nawtna, maiphiatna, daileenbuk paina, khut sawpna, kisilna, puansawpna, anhuanna a kipan tui tawh loin vai sianglo mawk hi. Tui sungah i kimawl hi. Tui sungah i om bangin i sungah tui i thun hi. Tui pen tua bangin mun khempeuh ah om thei hi. Huih sungah, van dawn ah, meii sungah, singkung lopa sungah, ganhingte sungah, leitang sungah leh mihing sungah cih bangin tui pen mun khempeuh ah om hi. Tui pen tua bangin mun khempeuh ah innteek tang den hi.
An ne loin ni tampi, kha tampi, kum tampi ki-om zo mah leh tui dawn loin ni nga val kan ki-om zo lo hi. Tua manin Kawl paunak khat ah ‘an nuntakna kal khat hi a, tui nuntakna zingsang khat’ na ci uh a, an nek khat in kal khat sung nuntakna hong pia thei a, ahi zongin tui khat vei dawnin zingsang khat bek nuntakna hong pia ci-in tui ii nak kitangsapna hong lak hi. Tui in leitungbup a om na khempeuhte nuntakna, limcitna, nopsakna, daihna leh lungnopna pia hi. A luang silsial tui in piangsakpa Pasian’ hoihna honng pholak a, leitung ading hinna leh nopsakna hong pia lawm hoih pen ahi hi. Tua manin kua in tui lo tawh nungta zo ding ahiam? W. H. Auden in bel “Itna lo tawh a nungta zo mi tul tampi om hi. Ahi zongin tui lo tawh a nungta zo kuamah om lo,” na ci ziau hi.
Mihing pumpi kilamna sungah tui 75% a kihel bangin leitung ii seh li suah seh thum pen zong tui vive tawh kidim ahi hi. Tua bangin tui kihel lohna mun a om loh bangin, tui kisap lohna mun zong om lo hi. Leitungah a kine thei tuilim pen cubic meter 35 million kim om hi ci hi. A dangteng pen a kine theilo tui-al, tui limci lote vive hi pah hi. Tua a kine thei tuilim sungpan 30% pen tuikhal leh vuk danin om hi. 30% pen leinuai tui hi. Leinuai tui ii 97% pen nisim in kizang hi. 0.3% pen guntui leh ciktui bekin om hi.
Leitungbup huamin en lehang, a kine thei tuilim pen tawm mahmah cih kimuthei a, leitungah mimal hong tam semsem in khuahun zong hong sia semsem leh tuilim tawmcik teng pen hong tawm semsem kha dinga, mailamah tui buaina tuakkha ngenge ding ihihna siangtak kimuthei hi. Tua manin nisim i dawn i zat tuilim te it in, manpha bawl ding kisam hi. Zogam ciktui-te, guntui leh luitui-te limtak kep ding thupi hi.
Pasian in a kipat cilin vantung leh leitung a piansak banzomah tui zong na kihelsak a, leitang leh tui na khentuan lo hi (Pian. 1:2b). Leitang leh tui pen a kikhen theilo lawmta bangin Pasian in a piansak khit ciangin a dangdangte ahi khuavak, singkung lopa, ganhing cihte a nung banzom ah na piangsak pan hi. Tua bangin Pasian in piansak nate nuntak khuasak nading in leitang leh tui a piansak masak ahi hi. Tui in leitung a om na khempeuh ii dangtaak phasak in keugaw nate khempeuh hingtang sak hi. Pumpi taksa kilamsak banah nosuahna leh melhoihna hong pia hi. Pasian’ piansak nate khempeuh leh Pasian’ bawlngiat mihingte bek tham loin mihingte’ bawltawm setvante dongah tui kisam a, tui pen leitung ading a kisam taktak ahi hi.
Tui Meet Bawlna
I gensa mah bangin tui pen Pasian in leitunga om khempeuh adingin a mawkna a hong piak thupha lianpi khat ahi hi. Tui a duh, a deih peuhpeuh in suakta takin a duh a deih zahzah, a utut in zat theih ziahziah hi lel hi. Ahi zongin tuhun ciangin leitung gam tuamtuam ah mihau pawlte leh thuneite in tui pen summeet bawlna in hong nei semsem ta uh hi. Mualkawm, suang kawm leh leinuai a om tui-te tanki-pi tawh mun khat ah tui kholcip in a deih mipite tungah sum tawh zuakkik uh hi.
Kumpi in bel siah lakna tawh tui hawmkhia uh a, ahi zongin private tuihawm companyte’n siah tampi la in tui zuak uh hi. Tua pen Zogam ah bek tham loin a khangto gam lianpite zong tui pen suakta takin zat theih ding sangin sum tawh lei in kizang thei bek ta hi. Pasian in a mawkna zat ding hong piak pen tuhun ciangin sum tawh nisim kilei kikkha ta hi. Tui meet bawlna nam thum om hi: (1) pipe tawh hawmkhiatna, (2) bung sungah thunin dawn theih in (Purified Drinking Water) zuakkikna leh (3) tuikhal suahin zuakkikna cih bang hi.
1. Pipe Tawh Hawmkhiat Zuakna
Tuite tanki golpipite sungah khol in siah (tax) lakna tawh tui hawmkhiatna aihkeh zuakkhiatna pen tulaitak sumbawlna hoih pen khat ahi hi. Khuapi sungah guahtui, luitui, ciktui kitawi theilo ahih manin thuneite’ vaihawmna bangbangin mipi in tui leikul hi mawk hi. Thukanna khat ah tuni dongin tuihawm pen sumzonna in a nei private corporation (10) om ci hi. Tuate lakpan France gam Suez leh Visvande Anvisomen, German gam R.W.E- AG kici corporation thumte in gam (100) val a om mihing 300 million adingin tuisiang le tuiniin nisim hawmkhia den hi. Tua bek tham loin amau pen RWE neih Thames Water, Bouygues SAUR, Bechtel United Utilities cih companyte tawh nasep kidemin nasep khanto semsem lai uh hi.
Suez, Visvande Anvisomen, leh R.W.E- AG corportion thumte’ siah sumlut (tax income) khangto henhen a, a beisa kum 10 sungin Visvande ii summeet ngah $ 5 million bang ahi hi. Hih a meet pen tui tawh kisai in a bei dingte a bei khit nunga a ngah uh a meet bekbek ahi hi. Hih company in 2002 kum sung bekbek ah a meet siah $ 12 million dongah ngahto lai uh hi. RWE company zong British ah Thames Water nasep a ngah zawh kum 10 sungin siahmeet 9876 % bang ngahto hi. 2001 kumin hih company thumte’n siahmeet zah pen $ 160 million ahi hi. Amau ngah siahmeet pen kum simin 10% ta khangto semsem a, amau sepna gam a sumbawlte sangin sumlut zawin, kumpite sangin zong nasemmi tampi nei zo zaw uh hi.
Hih bangin tui tawh summeet bawlte in amau phattuam nadingin kumpite tawh thukhun khungtawmsak lai uh hi. Europe gampite ah tui companyte’ nasepzia ciaptehna lai tampi om hi. Amau pen sumlut nasia mahmah in tui siah tampipi dong uh hi. Tuisiah a pia zo lote tui khaksak ziau hi. A nasep dante zong kician mel loin a tui uh zong quality kiam semsem hi. Tui hangin gulhguk ne tampi om hi. Thuman lohna tampi om hi. Tua manin mipite leh kiimlepaam kepcingte in tui-te mi huaihamte’ khut sungpan sutkik in mipi’ neih suah ding ahanciam uh ahi hi.
Tui pen ama’ zia mahmah a suakta taka om tuipen mihing in tanki sungah kholcipna tawh tui ukcip in summeet bawlna in zatna pen tui manphatna thusim lohna khat hileh kilawm hi. Tui pen DAM te bawlin khaktan kei un. Ama zia bangin suakta takin omsak un. Mipi’ zat ding tuite zong ahih theihzah in a khongin hawm ding thupi hi. Tanki lamna man, pipe man, service piakman cihte bek siah la-in tui ii man peuhmah lak ding hilo hi. Tui ii manphatna pen leitung sumlepaai tawh manseh theih hi lo hi.
2. Bung Thun tawh Zuakna
Yangon, Hlaingtharya khuapi sunga tui pawlkhatte pen nek ding cih thadah puansawp nading, anhuan nading leh kisil nading nangawn in zong hoih vet lo ahih manin Joe Phyu tui kilei tangtang hi. Joe Phyu tui bung gol khat ciangin ks. 200 tawh kilei hi. Ni khat sungin bungpi 5 zang ding hileng kha khat sungin tui leiman bekbek tam tung veve cihna hi. Joe Phyu tui lei bangin leitungbup ah bungthun tui siangtho (Purified Drinking Water) kibawl in kilei ziahziah hi. 1970 kum kim a kipanin leitungbup ah bungthun tui siangtho zuak nasepna pen kum simin 1 billion pha hi. Kum 2000 ciangin litre 84 billion dong hong tungto hi.
Bungthun tui zuakna pen pipe line tawh tui zuakna sangin tui a zah 1100 beizaw hi. Tulaitak a bungthun tui siangtho nasepna ah a lianpenpen company pen Nestle hi a, Perrir, Yittel leh San Pellegrine cih vanmin nam (77) bang nei beh lai hi. Perrir company ii president lui in, “Leinuai tui lakhia in zuakna pen Wine leh Dizel te sangin sum tam kingah zawkna pen lamdang sa mahmah ing,” na ci hi. 2000 Kum sung bekbek ah bungthun tui siangtho zuakna bekbek in sum $ 22 billion ngah ding ci uh hi. 2003 kumin $ 46 billion ciang tungto hi. Hih bang sepna ah sumbul bangzah bei hiam cih a kitheih loh hangin tui zuakna summeet pen a kumkum in khangto hanhan lai hi. Leitungbup tui siangtho bung zuakna ah mun ngah pen company-te pen Nestle, Coca-Cola, Pepsi cola, Procter & Gamble, Drano cihte ahi uh hi.
Bangbang ahi zongin hih bangin bung design tuamtuamte sunga tuite zong a siangtho taktak mah hiam cih pen thupi ngaihsutkik huai thu ahi hi. Kawlgam sunga te ahihleh tua tawh kisai research kibawlna om lo ahih manin bangmah kigenthei lo hi. Ahi zongin gamdang a kibawl kizuak bungthun tui siangthote pen TV sunga tangkona (advertise) sangin a taktak ah niin zaw ci hi. National Resources Defense Council (NRDC) in 1999 kumin bungthun tui min nam 103 te limtak research a bawl ciangin seh li suah seh khat sungah Mercury le E.coli dat kihel cih mukhia uh hi. Bungthun tui siangthote pen pipe line tui-te sangin lungmuan omzaw a, kiimlepaam ading hoihzaw a cih uh pen zuaugenna hilel cihsan uh hi.
United Nation Food & Agriculture Organization (FAO-UN) ii Human Nutrition in the Developing World cih thukanteelna sunga kigenna ah “tabaavuah” kici bung sunga kithun tui-te pen a lamdang takin a limna tawh kidim hi cih tangkona pen zuaupi hi, ci-in gelhkhia uh hi. Tua tui-te sungah Calcium, Magnesium le Fluoride kici dat tuamtuam kihel hi. Municipal Corporation pipe line pan hong kipia tui-te sungah zong hih dat-te kihel hi. Tua manin FAO in a muhkhiatna lui-te tungtawnin a genna ah “A minthang min nei tuibung sunga tui-te’ quality pen New York pipe line sunga tui-te tawh a kilamdanna bangmah om lo hi,” ci hi.
Bung sunga tui niin zah mahin a mihingte ading leh kiimlepaam ading a lauhuai thu dang khat in bung bawlna plastic thu hi. Tuibung a tamzaw pen plastic vive tawh kibawl ahih manin kiimlepaam ading, leitung a om ganhing khempeuh leh singkung lopate ading leh mihingte adingin hong lauhuai semsem hi. 2001 kum May kha sunga World Wildlife Fund (WWF) ii thu pulakna bang hileh bungthun tui siangtho company-te’ kum sim plastic zat pen ton 1.5 million pha ci hi. Hih plastic bungte bawlna ah ahi zongin, paihna ah ahi zongin kiimlepaam le huih sungah lauhuai chemical dat khahkhak hi. Gamdang leidang tuamtuam ah tuibung kipuak kawikawi ahihna tawh kizui-in plastic tuibungte in carbon dioxide dat khahkhia ahih manin leitung khuahun lumsak semsem hi.
Tui-te bungthun in zuakna pen tuilimna kiamsak bek tham loin tuibul tampi kisiasak thei hi. Tony Clarke le Maude Barlow te in tui tawh kisai thukanna bawlin a genna ah, “tuisiang bawl company-te hangin khua pawlkhatte ah tangpi zat tui zawipite keugaw cip” na ci uh hi. Leisung a tui-te hih bangin bung sungah thuncip theih hilo hi. Bung sunga tui-te pen muanhuai khollo banah, pipe line sunga tui-te sangin a limna kiamzaw hi. Leitung a om gam khempeuh phial ah a muanhuai tuisiang tuiliim tuibul neilo uh hi. Pipe tui pen mipi’ neih a suak theih nadingin lui le gunte hoihtak kep ding a kisap banah mi khempeuh in man-ol takin tuilim nek theih dingin vaihawm ding ahi hi. UNESCO in pilkam hong piakna ah tuisiang bung a zang mi khempeuh in 3 R phawk ding kisam ci hi.
- R – Reduce – bungtui lei khiam ding, khiam zat ding,
- R- Reuse – bunghawngte zang kikkik ding,
- R – Recycle – zatsa bunghawngte design tuam bawlkik in zang kik ding, cih teng hi.
(3) Tuikhal in Zuakna
Tui mah bangin thukhal zuakna zong kilimzat mahmah hi. Tuikhal pen liamna belh nading, sa leh anteh kep nading, zatui zaha kep nading leh tuikhal khum bawlin nek ding cih bangin a kizatna tam mahmah hi. Tuikhal singkuang (Refrigerator) om lohnate ah tuikhal tawh nek theih dawn theih tuamtuamte kikem hi. Tuipi sunga ngabengte’n zong ngasate a uih loh nadingin tuikhal tawh kem thei uh hi. Tuikhal pen a kizatzia tam cih ding hi. Adiakdiak in tuikhal khum (ice cream) bawlin nekna pen leitungah minthang mahmah hi.
2017 thukanna ah leitungah a minthang tuikhal khum minte pen: (1) British/ Dutch Unilever neih MAGNUM, (2) 2017 sung bekbek ah $ 461 million bang sumlut a ngah HAAGEN-DAZS, (3) Unilever setzung pan kibawl CORNETTO, (4) 1978 kum pan tudong minthang in Unilever neih mah ahi BEN & JERR’S, (5) 1882 a kipan kibawl in Canada leh USA gam sunga kizuak BREYERS, (6) Paris a kibawl CARTE D’ Or, (7) 1928 a kipan Nestle neih DREYER’S, (8) 1913 sunga kibawl in America Food Company Wells Enterprise neih BLUE BUNNY, (9) 1970 kimpawl a kipan kibawl in Ohio leh Pennsylvania bekah kizuak KLONDIKE, (10) 1974 kum a Mr. Ayoun Paydari in Iran gam ah a bawlkhiat MIHAN, (11) 1991 in Nestle in a bawlkhiat DRUMSTICK, (12) Nestle neih mah NESTLE ICE CREAM, (13) OUTSHINE ice cream, (14) 1905 a kipan tudong minthang POPSICLE, (15) 1924 in Japan Meiji company bawl MEIJI ice cream, cihte pen 2017 kum sunga minthang tuikhal khum minte ahi hi. A dang minthang ice cream brands tampi om lai hi.
Tulaitak a kizang tuikhal khum pen BC 500 kiim pawlin Achaemenid Empire sungah liamna tuamtuam zut nadingin tuikhal pen namgimtui tuamtuam tawh bawlna pan kipan ci hi. Hih hun lai pawl mahin tanglai Greek mite in zong vukkhal pen khuaizuu leh singgah tawh bawlin Athens vanzuakna phual ah na zuakkhia uh hi. BC 400 ciangin Persia mite in tuikhal pen lingpaaktui leh vermicelli tawh hel in, khuakhal sung kumpite’ nek ding nek theih in hong bawl uh hi. Tua tuikhal sungah Saffron, singgah tuamtuam leh namgimtui tuamtuam kihelsak uh hi.
BC 200 kiim pawlin Sen mite in zong tui pen bawngnawi leh buh tawh hel in tuikhal khum na bawl uh hi. Hih bangin tuikhal khum tangthu pen a gam zui-in tampi om lai hi. Kawlgam sungah zong tuikhal khum kilimzuak mahmah leh kilim nek mahmah hi. Tuikhal khum nekna pen ahoihna sangin a siatna tamzaw cih pen i theihkim sa hi. Tuikhal khum bawlna sunga tui-te a siangtho takpi mah hiam? A muanhuai takpi mah hiam? cih pen a bawlte lo buang kuaman theilo hi. Hih zong mite kiangah tui zuak theih nadingin khalsak in colour tuamtuam tawh bawlin tui zuakna nam khat mah ahi hi.
Tui pen A Thaneem Pen leh A Hat Pen
Laung Ki in a genna ah ‘leitungah tui zah lungnem in a thaneem bangmah om lo hi. Ahi zongin a khauh pen nate suksiatna ah tui zah a thahat bangmah om lo hi,’ ci hi. Tui pen khut tawh mat theih hilo ahih bangin DAM te bawlin khumcip theih hilo hi. DAM te bawlin tui khumcip taleh DAM kitapkhap ciangin mi tulza tampi in sihlawh in inn le lo tampi kisiat pen tulaitak i tuah thu ahi hi. Tui i duh zahzah kidawn ziahziah ta leh tui in bangmah hong cih lo hi. Ahi zongin tuikhang leh kingap ding kuamah kingam lo hi. A thaneem pente mah kilau pen hi. Tua in tui ahi hi. A thaneem tui hangin phattuamna tampi a om bangin siatna tampi zong om hi. Tui hangin nungta in kigamtaang a, tui hang mah in supna baaina tampi om hi. Tulaitak a tuikhanna, tui suksiatna hangin ganhing tampi si, lei tampi kisia, lo leitang tampi kisia, lo tampi kisa, singkung lopa tampi kisia in mi tampi si den cihte pen nisim phial a i theih ahi hi.
Tui te pen DAM te tawh khumin khuaphialep mei ngah nading leh lote tui piakna in zat ding mah hi a, ahi zongin a suahtakna khumcip ding hilo hi. DAM kilamna hangin a gei-a teeng mite leh khuate lungkhamna tawh kidimden a, khua tampi kituahtuah kul hi. A zenzen DAM kitamkham leh a nuntakna uh kuan hu ding ahiam? Leitung a om DAM 84000 te hangin khua kituah mi awn 38 om khin hi. 1975 kumin khuahun siatna hangin Sengam (China) khualai a DAM golpi nih kitapkhapna hangin mi 200000 si hi. UNESCO thukanna ah 1998 kum sung zong Asia gamte ah tuikhanna hangin mi 7000 si in, inn 6,000,000 val kisia hi. Lo leitang hectare 25 million kisia hi.
Hih thu a tuak gamte pen Bangladesh, Sen gam, India leh Vietnam gamte ahi hi. Kum 2000 sungin tuikhanna hang bekbek in Thai gam saklam mun pawlkhatte tuicin tungin lo leitang hectare 500000 bang kisia hi. Cambodia gam leh Vietnam gam sunga om Mekong gunkuam a teeng mi 500000 te zong inn neilo, lo neilo suak uh hi ci hi. A dang tui suksiatna tampi om lai hi. 2015 kumin Kawlpi kuam sunga tuikhanna cihte zong alauhuai mahmah hi khin hi. Kawlgam sung bekbek zong tuikhanna hangin sup le baaina kum sim om den hi. A lang khat ah tuitha tawh mei kila thei in tua pen tui ahoih lamin zatna ahi hi. Tui pen thaneem pen mah hi. Ahi zongin suksiatna leh thuhoih ah amah zah a thahat om lo hi.
Tui Hangin Gal Hong Piang Ding Hiam?
Tulaitak Namgimtui leh leisung sumpiang tuamtuamte hangin gal hong kidodo bangun, mailam ciangin tui hangin gal hong piang thei ding cih pen kimlepaam kem mipilte’ mukholhna ahi hi. Amau genna bang hileh “Tu a kum zalom sunga galte pen namgimtui hang a piang hileh, hong tung ding kum zalom sunga piang ding gal pen tui hang hi ding hi,” ci uh hi. Leitung khuahun hong sia semsem dingin leitung mi phazah hong tam semem ciangin tuikhum hong tawm semsem dinga, tua hun ciangin tui pen suangmanpha sangin hong manpha semsem ding hi. Tua hun ciangin tuikhum hong kituh ding uh a, tui hangin leitung galpi hong piang thei kha ding hi. Lai Siangtho sungah zong tui hangin sisan luanna a om bangin leitung tangthu sungah zong tuinakte suksiat sakna tawh galdona thu tampi om hi.
Tui Thupi Ngaihsut Ni
Tui a thupit luatna hangin tui zahtak in thupi ngaihsut kul hi. Pasian in zong tui thupi sa ahih manin vantung leh leitung a piangsak banzomah tui na omsak pah hi. Tulaitak a i dawn tuite pen Adam le Eve te’ dawn tui mah hi a, tuni a i anhuanna tuite zong piancil lai a dinosaur ganhingpite’ dawn tui mah ahi hi. Singkung lopa, ganhing namkim khempeuh leh mihingte sangin tui pen upa zaw thamtham lai hi. Ngun le kham tawh kizepna in pumpi melhoihsak etlawm sak mah a, ahi zongin tui haikhat in tua kizepna ngun le khamte hong puazo sak ahi hi. Daangtaak mahmah laitak tui kan-a daangtaak hong kamsak thei bangmah om lo hi. Beer, Cocacola, pepsi, 100 plus cih tuikhumte i dawn hangin zong tui mah kiduh veve hi. Tui mah thupi hi. I kimlepaam, khualetui le i gam sunga tuikhumte hoihtak kep kul semsem ahihna phawk tek ni.
Tui in zong nuntakna nei hi. Dah thei, lungdam thei, heh thei hi. Kiimlepaam’ zia zui-in a zia kilaihlaih thei hi. Japan mipil Masaru Emoto in a upna khat ah tui in lungsim thuakna le veina, leh theihna nei cih hi. Tua a upna tungtawnin music gin tuamtuam tawh tui molecule te’ omzia kantel a, tua a muhkhiatte ‘Message from Water’ cih laibu bawlin na hawmkhia hi. Ama genna khat ah Rock music, kampau hoihlote in tui niinsak thei in kam khum aw nemte in tui maitaisak thei ci hi.
American Indian lakam khat ah “nuntakna hong pia tui… nuntakna nei khempeuh ii kikepna, nu’ leitang thagui pan hong luangkhia tui, gen ding haksatna tampi ka thuakna awte na ngai din un… guntui luanna sungah leh guahzuk awte sungah…(Ojibwa, Minnesota),” ci-in na phuak hi. Tui’ thuakna leh tui dinmun zong i theihsiam kul ahihna hong theisak hi. Islam Qur’an Lai Siangtho sungah zong “Tui in na khempeuh nuntakna pia thei hi. Tui hangin na khempeuh nungta thei hi (Qur’an 21:30)”, ci hi. Hih bangin tui thupitna leh a zahtak huaina tampi om ahih manin nisim i dawn, i zat tui zahtak dan siam ciat ni.
Tui Nak Siat Semsemna Thute
Leitunga om tui nakte a siat semsemna pen tui meet bawlna bek tham loin ahang tampi om lai hi. A kumkum in tuilim te hong tawm semsem, hong kiam semsem hi. Hih thute leitungbup tui tawh kisai thukanpite in a kankan uh ciangin hih thute na mukhia uh hi.
- 1. Leitung mi phazah a tam semsemna tawh kizui-in tui kizatna a tam semsem hang,
- 2. Leitung gampite a khantohna uh tawh kizui-in alang khat ah mihing nuntak a khan manin tui zatna a tam semsem hang,
- 3. Gam pawlkhatte’ tui hawmkhiat nasepna ah geelna leh sepna thaneem manin tuibua sakna leh tui paihna a tam luat na hang,
- 4. Gam pawlkhatte ah tui mawk zatna a tam luatna hang,
- 5. Khuapi sunga kibawl paakhuante, kiak suannate ah tui tam zat luatna hang,
- 6. Lokhawhna lamah bualtui leh lui tui-te a kisapna sangin a tamzaw zatluat na hang,
- 7. Tuilim luite sungah niin tampi kipaihna hangin tuilimte a kisiat na hang,
- 8. Mihingte’n a niin khempeuh uh lui, ciktui leh bual sungah paai ahih manin tuilimte tuiniin a suakna hang,
- 9. Setzungpite in a tuiniinte siangthosak masa lo pi-in lui leh gun sungah paaikhia ahih manun lui tui-te dawnt theih loh, zat theih in hong suahna hang,
- 10. Lokhawhna ah lungno thatna zatui leh guzaa tuamtuam zatna hangin tuilimte tuiniin hong suak semsemna hang,
- 11. Khuapi sungah tui kinak zat lua ahih manin leinuai tui omna khempeuh kisiatna hang,
- 12. Khuahun sa lua ahih manin tuikhukte leh tuikholna sunga tuite a kang baihna hang,
- 13. Singkung lopa heau semsemna hang, cih thu teng hangin leitang sunga leh leitunga om tuilimte a tawm semsem ahi hi.
Hih bangin kalsuan toto ding hileng, tuni a kipan mailam kum 2025 ciangin leitungbup mihing phazah lakah 1.8 billion in tui haksatna tuak ding hi. Mihing seh thum suah seh nih in tui a kingah tee hangin kihawmthawh ngah cih ding ahi hi. Mi phazah hong tam semsem bangin tuipi sunga namgimtui pua tembawte kibutna hangin zong tuipi nin semsem hi. Ahuampi in genleng, mihingte’ tui sungah plastic leh niin tuamtuam paihna, setzungte pan tuiniin paihkhiatna, namgim tui pua tembawte kibungna, ciangtanna sangin tui tamzat luatna, tui tawh nasep luatnate in leitung a tuilimte a nini in kisiasak semsem cih theih ding ahi hi.
Leitung a Tui Hoihtak Kep Huai
A tunga kigelhsa thute hangin mipite leh gam makaite in tui haksat semsemna hong thei semsem bek tham loin tui kep ding thute hong lunglut semsem ta uh hi. Tua huhau hangin 1992 kum Brazil gam, Rio De Janeiro khuapi a kibawl UNITED NATIONS CONFERENCE ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT (UNCED) in tui leh tui tawh kisai thulelate leitung in hong kin semsem nadingin hong vaihawm uh hi. Hih Conference in tuilim (fresh water) tawh kisai sep ding kilawmte sep limlim dingin hong tangkokhia uh hi. UN General Council in zong tua thu na thukimpih uh hi. Hih Conference ii tangkona leh lunggulhna tungtawnin kum sim March 22 ni pen ‘Leitungbup Tui Ni- World Water Day’ in na ciamteh uh a, 1993 kum a kipan tudong mah kumsimin March 22 ni in leitungbup tui ni a kibawl tangtang ahi hi.
Tui pen Pasian leh leitang pan i ngah gamh manphapi ahih manin hoihtak kep kul, zat kul, hutkul ahih manin kum simin tui manphatna theih semsem ding deihna tawh “Leitungbup Tui Ni” a kibawl den ahi hi. Tuite kep ding a kisap zahin tui tawh kisai kipawlna tuamtuam zong tampi hong omta hi. Pawlkhat en leng,
- 1. Water Parter’s International (WPI)
- 2. The Global Water Partnership (GWP)
- 3. International Water Association (IWA)
- 4. World Water Council (WWC)
- 5. International Associaton of Hydrolgical Sciences (IAHs)
- 6. International Associaton of Hydrogeologists (IAH)
- 7. International Water Mangement Institude (IWMI)
- 8. Stockholm International Water Institude (SIWI)
Hih kipawlnate pen sumzonna a kiphuankhia hi loin tui haksa mun le gamte ah tui tawh kisai sepsak ding leh tuihawmkhiatsak dingte ahi hi. Tulaitak zong Kawlpi kuam sungah zong tuikhuk pawlkhatte tuikang in tuihaksatna hangin tui kilei kihawm ziahziah hi. Tuihawmna pen tui tawh kisai kipawlnate in nasia takin hong hawm ciangin mipite in nuamtak tui a kizang thei ding ahi hi. Tui tawh kisai kipawlnate tawh khut kilenin mapang khop ding kisam hi. Mi pen mi khempeuh tawh kisai ahihna phawk in tuite hoihtak kem ni.
Laisiangtho Sungah Tui
Palistine gam pen gamkeu ahih bangin tui haksa mahmah ahih manin tui pen amau adingin thupi mahmah hi. Israel mite in Pasian tungah a lungsim puakzia uh tawh kizui in Pasian in amau tungah guahtui leh an pia ding ahihna kamciam Lai Siangtho sungah om hi (Thuhilhkik. 28:12-24; Joel 2:23; Amos 4:7-8). Tui pen Pasian in amah a ummite tungah a piakngiat kha thu tawh kisai thupha leh tawntung nuntakna limlakna ahi hi (Late 1:3; 23:1-3; Isa. 44:3; 55:1; Jer. 17:13; Jn. 4:14; 7: 37-39; Mang. 21:6, 22: 1-2). Israel mite in biakna sungah siangthosak nadingin tui mah na zang uh hi. Siampite’ tui sawpna in biakna sungah siangthona kisam ahihna hong lak hi (Paikhiat. 29: 4-5). Tui sawpna hangin thupha ngah zong om hi (Paikhiat. 30:18-21; Siampi. 14:1-9; 15: 16-18).
Biakna tawh kisai in tui zatzia nam thum in kimuthei a, kisilna (Gamlak 19:7), khut le khe silna (Pai. 30:19) leh tuithehna (Gamlak. 8:7) cih teng hi. Hih bang tui zatna ah tui bek mah a zang om in, a kituam hel tui a zang zong om hi (Siampi. 15:13; Gamlak. 19:17). Kha thu tawh kisai in gentehna lakna ah tui pen mawhna pan siangthosakna in kizang hi (Late 51:1-2; Eze. 36:25-26; Jn. 13:5-10; Sawltak. 22:16; Efe. 5:26; Heb. 10:22). New King James version Lai Siangtho sungah tui kihelna mun 416 bang om ahihna pen Lai Siangtho sungah zong tui pen a thupina mun ah om ahihna siangtak muhna ahi hi.
Thukhupna
Tutung Kawlgam sunga khua pawlkhatte zong tui haksatna tuak uh ahih manin huhna pia pawlkhatte in tuihawmna pia cih thute Kawlgam thuthang tuamtuam leh online ah i muh thu ahi hi. Tui pen bei thei hi. Ahi zongin kibawlkik thei lo hi. Leitungah mipil penpen Solomon kumpi a kipanin tudong leitung mipil khempeuh in tui haikhat nangawn bawlkhia thei nailo uh hi. Motor, phone, TV cihte pen i deih zahzah kibawlkhia ziahziah thei napi’n tui aihleh kuanman bawlkhia thei nailo hi.
A zenzen in Zogam sunga i neknek ciktui te hong bei mawk leh kuan bawlkik thei ding ahiam? Kuanman bawl thei lo ding ahih manin i gam sunga om ciktui te, luitui te, guntui te hoihtak i cing i kep kul ahi hi. Khuahun siat semsemna hong a kumkum in hong khang semsem dinga, leitung mi phazah zong hong tam semsem ding ahihna tawh kizui in tui kitangsapna khang semsem ding ahihna pen gen kul nawnlo hi. Ni dang ciangin tui haikhat pen kham zah in hong manpha mahmah ding hi. Tui kituh in gal kido hun zong hong piang thei ding hi. Tua manin tui pen pheng zatzat loin, zahtak in it bawl in kem ciat ni. Kap Za Khai
Reference:
- Don Fleming, Bible Knowledge Dictionary. Australia, Brisbone: Bridgeway Publication, 1990.
- Maung Maha, World’s Memorial Days. Yangon: Zin Yadanasaw Sarpe, 2014.
- Troubled Water transled by Ping Ping, 2009.
Comment piaknop aomleh...