Khangno le Media, Media le Nuntakna ~ Zam Thuam
England kumpinu’ monu Diana, ama ngaisutna le thuaknate media zangin mipi tungah tangko hi. A nasep hoihte mipi in media hangin mukha uh hi. A pasal Charles tawh a kikhenin ulenau vai thutampi a tuak hun tak ciangin media semte (journalist) ama lam pan a ding tampi tak om hi. Media a zatna hangin a minthan ding zah sangin minthangzaw hi. Media hangin a minthang ahih mah bangin ama langkhat mite in zong media mah zangin ama hoih lohna tangko leuleu uh hi. Media tawh a kipelh nading a hanciamna panin accident tuakin si hi. Minthanna pen media in pia a, a nuntakna zong media hangin bei hi. Hih pen tuma kum 20 kiima thupiang hita hi.
Tu laitak khangnote dinmun en leuleu le’ng kum 10 kiim naupangno hi panin a minthang tampi tak hong om hi. Pakistan gama om numeinote sangkah theih nading hanciamna tawh suamna a thuak Malala Yousafzai pen 1997 kumin a piang numeino khat hi a, leitung ah kum tawmpenin Noble pahtawina a ngah khat ahi hi. Kum 11 kiim a phakin blog tungah Taliban-te hangin laisinna a hamsate gelhin tangko khia hi. 2012 October 9 ni-in a sangciahna bus tung pan kisuam hi. 2013 April 29 in The Time magazine in Leitung bup mipi a zopen mi 100 a teelna sungah khatin hel a, a cover ah tuangsak uh hi. 2014 October 10 ni-in 2014 Noble Peace Prize ngah hi.
Adang pahtawina tampi zong ngahlai hi.Naupang moino khat ahih hangin ama lunggulhnate media zangin mipi sung tun a, tua hangin suamna thuak in, a thuakna hangin gualzawhna, pahtawina le minthangna ngah hi. Naupangno mahin lasa siam mi minthang khat a suak ahi. Mily Cyrus pen gam nawl khat ahi Zogam naleng ah hong minthanna pen online media hang cih theih ahi hi. A diakdiakin Youtube hangin a kithei ahi hi. A minthantohna thu tampi takte en loin tunai-a nuntakzia enkik ni. Ama mipi tampi takte in online tungah a kahto ama gamtat luhekzia hangin a pahtakna khiam uh hi. A kilawm lo a gamtatnate a pakta ei mi sung nangawn ah khat le khat kihawmin en uh a, tua tawh a pahtakna uh a kibeisak phial dinmun tung ta hi. Hih pen media khat ahi, online media hang hizen hi.
Media
A om thulelate mihingte kiang a tun theih nading in a kizang van pen medium (a tam ciang: Media) kici hi. Laikhak, laihawm, newspaper cih bangin laidal zatna tawh ahi zongin, radio, TV cih bangin phualpi khat pan hawmkhiatna tawh ahi zongin, email, blog, facebook pan kipan website tuamtuam tawh ahi zongin thulela ngah nading kizang van khempeuh media ahi hi. Hih vante in thulelate mipi khutsung a tuntheih nadingin a lak hun ahih leh khat le khat kibangkim lo hi. Printed Media bek a kizat hun (a diakin newspaper bek a om hun) in, nikhat khatvei mipi khut sung tung hi. A ziakai ding le a manlang ding pen khualzia gamvak kizopna a lemna le a lem lohna tungah kinga hi.
Broadcasting Media (Radio, TV) hong kizat ciangin thulelate a pianna mun pan tangkona phual tunpih phot kul hi. Tangkona phual panin thulela kihawmkhia hi. Khantohna tawh kizui a piang thu khat pen a pian hun lian mahin kitangko thei kihawmkhia thei hi. A ngah ding mipi khempeuh in a ngah hun kibang hi. Tellohna a om hangin kidongkik thei lo hi. A hun geelte’ geelna bangin paisuak hi. “Radio in a gensa thu genkik lo” cih kammal pen Boardcasting Media pianzia limlemel ahi hi. Online Media (Internet) hun hong tun ciangin thulela a omna mun panin a kizomsa network (kizopna ngenpi) tawnin leitungbup ah kihawmkhia thei pah hi.
Hong kihawmkhia thulelate tellohna a om leh ki-enkik, kisimkik, kingaikik thei hi. Thulela a zongpa, a lapa pen ei mahmah zong kihi thei a, a hawmkhia, a tangkokhia zong eimau mah kihi thei veve hi. Printed Media le Boardcasting Media in a piaktheih zialetong khempeuh a kigawmin Online Media in pia thei hi. Smart phone hong om khit ciangin Online Media pen hong tangzang semsem hi. Mi khempeuh pen a sangpa le a hawmkhiapa hi thei ta ahih manin thuhoih pen pan thusiapen ah, a namtuipen pan a namsiapen ah, a ninpen pan a siangthopen ah a vekin cing ahih manin a hoihna le a siatna kitonkhawma gen ding kisam ta hi.
Gamvai ah media dinmun
Democracy gamte ah thuneihna khempeuh khenthum kisuah hi. Thuneihna khuambulpi thum ci-in sam uh hi. Hih pen kumpi lam pan gamukna ah a zat ahi hi. Khuampi thum khit ciangin Media pen khuampi lina-in koih uh hi. A hang in thuneihna khuampi thum teng a len mite kisapna, khialhnate kawkin a hoihna le a siamnate phatna tawh a hoih lo thuneite za kiasakin a hoih thuneite tutna khosak zo uh ahih man ahi hi. Tua bang mahin mipi sung kisapnate le thupiangte thuneite bil ah a kizak theih nadingin awng leuleu uh hi. Thuneite in a zak ciangin tua kisapnate dipsakna, bawlsakna nei uh hi. Tua ahih manin media nasemte pen gamvai thuneihna a nei lo gamvai thuneite a ci zong om hi.
Galpi nihna khit khang thumna le khang lina
Galpi nihna khit ciangin gal kuan khempeuh inn hong ciah uh a, zi hong nei henhan uh hi. Naupang a lom a tangin hong piang uh hi. Tua hun sunga a piang, khangual khat teng pen Baby Boomer Generation (Naupang tuktung khang) ci uh hi. Galpi nihna man khit pan 1960 kum kiim sunga piang mite hih khang huamsak uh hi. 1960 kiim pan khang khat kilaih hi ci leuleu uh a, tua khang pen X Generation ci uh hi. Tua khang pen 1980 kiim ciang huamsak uh hi. 1980 kiim ciang khang khat kilaih hi ci leuleu uh a, tua khita piang teng pen Y Generation ci uh hi. Millennials cih le Millennial Generation cih zongin sam uh hi. Tua khang pen 2000 kum ciang huamsak uh hi. 2000 kum khita piangte pen Z Generation kici hi. Z Generation kipat kum pen khat le khat a deihna uh kituak lo hi. A huamkimin 2000 kum kiim dingin seh uh hi. Tulaitak khangno a kici thei khempeuh pen galpi nihna khit khang thumna (Y Generation) le khang lina ( Z Generation)te ahi hi. 2015 kum ciangin Y Generation pan a hampente kum 35 kiim pha ta ding uh hi.
Internet Khang
Y Generation le Z Generation pen internet tawh a khang khawm kici thei phial hi. Amaute khankhiat le internet kizat pen a tonkhawm hong suak hi. Y Generation pan a khanghampente High School a tun leh mipi sungah internet zat hong kisi phial hi. Khangham pawlkhatte bang in tuhun khangthakte pen Technology le Internet tawh suakkhawm hi, ci phial hi. Khangnote pen hih electronic vante bangci zat ding cih hilh ding kisam lo in, a zat ding van a om ding bek kisam hi, ci liang hi. A nunungpena hong piang media vanzat hi in, hih pen khangnote tawh a khangkhawm van khat hong suak hita hi.
Smart phone pan thulela lakna
Internet pen phone line zui-in hong kihawmkhia ta a, a diakdiakin smart phone hong om pan kipan setvan golpipi zang loin smart phone tawh thulela kila, kihawm, kikhahkhia ta hi. Model a niampen panin a sangpen dong a namkimin om hi. Aman zong a tawm pan a tampen dong om hi. Tua hi-in mikim khut sung hong tung thei vanzat khat hong suak ta hi. A diakdiakin khangnote sunga zatloh a phamawh van khat hong hita hi. Thulela a lak nading, a zon nadingin hih smart phone pen a van zangpen le a man olpen van khat hong hi hi. Khangno kim phial in a khut sunga a tawi uh vanzat a suak hita hi.
Khangno, media le langnih ahiam temta
Nu le pate zak ding kilawm lo, amau mai ah gen ding kilawm lo gamtatnate khangnote in media zangin sem ta uh hi. Bangci uh hiam cih khangno khat le khat nangawn in a tel zawhloh zah ding dongin online zanga nulepa omkhopna a bawl khangno tampi om ta hi. Hihte pen khangno khat in a zuih ding le pelh ding amau teel ding hi zaw hi. Ahih hang amau nih kikala a zat uh mante, video file-te pen a kilem nawnloh hun hong tun ciang social mediate ah hawmkhia-in a kisam lopi maizumna le mindaina tuakkha uh hi. Printed media le broadcast mediate pen sittelna, haihna tampi khit ciang mipi sung a tung hi pan hi.
Ahih hang online media pen tuabang om thei nawn lo hi. Second khat sungin leitungbup a kizel ahi hi. A hoih a sia om hi. Thu hoih la hoih lakna-in a kizat mah bangin a etlawm lo thulelate lakna-in a nei zong tampi ki-om veve hi. Tua hi-in media pen khangnote adingin langnih ahiam temta tawh kibang hi. Temta pen nisima kizang vanzat khat ahi hi. Hiam leh nasepna nuam hi. Mawl leh nasep kigimin ziakai hi. Ahih hangin hong kipia ding temta in a langnihin a hiamna a kibang langnih hiamtemta hi sese hi. Teel theih hi loin hong kipia hi zaw ta hi.
A zat siam kei lehang a zangte natna hong pia ding hi. Zatsiam lehang gualzawhna sangpen ngah nading galvan ahi hi. Khangno cih pen thahatin manlang hi. Khangnote langnih a hiam temta zang dingin siamna kicing neih ding kisam hi. Ngaihsun siam takin zathuai hi. Khangnote thahatna le manlangna sungah siamna, thuakna, tuakna kicing om nai lokha thei ding hi. Thahatna le manlangna khiam in, kidopna khana zat ding kisam hi. Gualzawhna hong pia ding vanzat pen ei le ei natna kipiakna a suahloh ding thupi hi. Zam Thuam
Comment piaknop aomleh...