Huhna Khempeuh Alimci Hi-kimlo
Laaizom Ngaihteng,
Minam vaai hitaleh biakna vaai hitaleh kipawlna khempeuh-ah thulehla om-a, thusa om-in thuvaan akiguanna aziak-pen tua kipawlna acidam nading, abit nading, akhantoh nading leh avaangphat nading ngiimna ahihlam kithei kimciat dinghi.
Thukumkhopna Akikheelzia:
Kipawlna khatpeuh-ah, upa makaai khatpeuh-in ama’ uutthu, ama’ hoihsak bek-tawh thukhensat ziauziau lo-a, kuppihding atuam-a akiseh mite akilawm bang-in akuppih khitciang-in amaute’ khensatna tungtawn-in masuan kizom zeel-hi. Makaai upa khat-in ama’ hoihsak: ahoihna gencian thei, asepsuah ziadingzong thei, mapan ziadingzong kiginkholhna aneihteng-tawh alawmte adiak-in amah-tawh thugen vaaihawm ding-a akiseh koppihte’ kiang-ah thusunna bawl-a, “ahoih ahihlam” alawmte atheihsak khitteh thukhensatna-ah buaina omlo-in kilungkim ciat-hi.
Thukhensatna tungtawn-a kalsuanzia hihbang hi-a, minam vaai-ah hitaleh biakna vaai-ah hitaleh hih paizia lo-in aki kalsuan ciang-in makaai upate kiphunsan thei-a, tua ciang-in, thumaanthutak deih-a apualaakngam mipite’ lakpan hong-om takteh “makaaite’ thu manglo, thutuampeek, nungzuih siamlo…,” ci-in makaai upate’ naaihuai tengleh makaai upate’ maaipha angahtuam-nuam mite-in siatgen-in langbawlna kipan thei-hi. Tuabang-a langbawlna athuakte inzong thudam-a akigen theihloh nungsang, “hihbang makaai upa…,” ci-in lungkia-in paikhia ahihkeileh kiheenkhia thei-hi.
Hihbang muhlehtuahte I’ minam sung-ah piang zomto ngekngek-a, tuni dongmah, maailam ahzong akizom totoding dinmun ahihi, banghanghiam cihleh Zomite ataangpi’ lungsim-ah tu-a neekpak dingciang muhna leh tu-a mite’ pahtaakpak dingciang bekmah kimu-a, Kawlte’ thuciin: Lee-thu-saa “ateii pen-in nezo” cih lungsim a-Kawlte’ sang-in kinei zawgawp tahi. “Amaaizum theite, azahkaaite asumh” ci liang-in maaizum nameel theilo-a, neekpak, dawhpak dingciang bekbek ngaihsut leh lunggulh-in akinei dinmun ahihi.
Thuneihnaletcipna Abulpi:
Tua ahihman-in minam, biakna, tualsung-a kipan kipawlna kimciat-ah lutang ahihkeileh innbul kineituam ciat-a, tua innbulte’ cih bangbang amangzoteng “pawlmi kipsuak/standing member”-in kiko/cih kimciat simsim-hi. Tua bang-in maaitang leh beh/phung, unau/tanau thu-in kipawlna vaaihawmna phual-ah mun honglaak ciang-in kipawlna hi nawnlo-in innkuan khat sung-a “I’ pa’ deih/cih bangbang-a I’ tat diamdiam”paizia-tawh hong kisuun-hi. Athu-inla, “democracy” cici kawmkawm-in, “thuneihnaletcipna/dictatorship”-tawh akalsuan ciatciat I-hihlam kiphawk khalo-hi.
Thuneihnaletcipna paizia-ah mipi’ lungdeih kaihkhopna om lo-hi. Akilawm ding-in mipi’ kiang-ah dawpna, dotna akibawl teei hang-in, khensatna leuleu ciang-in mipi’ tungpan akingah lungdeih pulaakna-tawh kizawitawn ngeilo-in, makaai upapipa’ deihna bang-in kikhensat ziauziau-hi. Tua bang-in Kawlgam thuneite-in hong ukzawh hong sawtluat man-in Zomite-zong tua kalsuanzia-mah deih ngaungau, hoihsa ngaungau hilehang kilawm zahdong-in tua kalsuanzia kizangh-a, makaai upate-tawh tanau/naaihuai zawdeuhte’ ading-in, “innkuan vaaihawm cihpen itna maantak-hi, Pasian’ deih-hi,….” amawkcih saamhang-in tanau/naaihuai lote’ ading-in kipaampaih seemseemna suak toto-hi.
Hih kalsuanzia leh nuntaakzia-in Zomite hong nelhsiahcip laaitak-in, hih nuntaakzia’ ziak mah-in minam sung-ah “hamphat nading ahih naakleh, kamkhat’ ading ahihnaakleh kidot, kikupzong kuul selo” ci-in mipi’ lungdeih cihthadah seppihte’ lungdeih nangawn dong manlo/nuamlo-in laziau, neziau, dawnziau cihte Zomite’ nisim nuntaakna suak maita-hi. Lamkhat pan-in “meetna ahih peuhpeuhleh laakmanman-a laakding hilel” cih-pen kipaksak mahmah-a, ala-manlo a-omleh ahaii, ateiilo, adualdaap, azahkaai ci-in kineu-et sim zawzek zahdong-in Zomite tualniam laai-hi.
Tomkaalno Akimangte Mitsuanna:
“Neektheih, dawntheih, gilvah sakthei, dangkeu phasakthei,…” khempeuh supna hilo limlim-in “meetna” cih muhna-pen naakpi-a atoii ahihlam phawkthak ciatni. Tu-a I’ anneek denmah ciang-in gil sung-ah kigawizaan-in daaileen buuk-ah atungding, tu-a I’ tuidawn denmah ciang-in aniinteng I’ kal-in khaih ding-a, zunbuuk atungding,… bangmahmah iiplah taak/tham ding-a akho omlo-hi. Akimanh hun tomlua mahmah-hi. Ni khat nangawn kimanglo cihtheih ahihi. Zomite-in hih tomkaalno sungbek akimang muhtheihpak nate bekbek ki-mitsuan ciat-hi.
Tomkaalno kimang nate mitsuanna-in hun sawtpi’ ading naakpi tak-a supna lawhthei tawntung-hi. Khazihmi lote-in hongna telsiam unla: Elisha’ nungzuuipa Gehazi-in tomkaalno kimangte a-iiplahpak mah-in Naaman’ phaak natna khempeuh amah leh atu-khang ata-khang dong-ah belhcip-hi. Isaac’ tapa Esau-in tomkaalno kimangte a-duhpak man-in innluah thupha khempeuh taanlawh-hi. Achan-in tomkaalno kimangte aseelsim man-in ama’ minam buppi-in gaal lelhlawh-a, amah leh a’ innkuan buppi-in sihlawh uh-hi. Judas Iscariot-in tomkaalno akimang sum amitsuan man-in a’ Topa lehheek-a, gui-awk lawh-hi. Ananias leh Sapphira nupate-in tomkaalno akimang sum amitsuan man-in sihlawh uhhi. Khatveivei “meetna hilel ve-e, sum hong kipia, an, meh, zu, letsong…. Pasian phat-a lungdam tak-a saanding hilo-maw,” I-cihte anua ciang-in naakpi tak-a supna kipatna hithei den-hi.
Tomkaalno cih ciang-in saupi hilo, hun sawtlo cihna ahih mahbang-in tomkaalno’ ading khualna leh muhna leh saanna khempeuh thu saumuh lohna hipah-hi. Thu saumuh lohna-pen khang tampi’ supna hiden-hi. Ataangpi thaangsiahna nam khempeuh ol-in, iiplahhuai-a, duhhuai leh deihhuai sese-hi. Eden Huan sung-a ‘neek lohding singgah’-pen Laai Siangtho mahmah’ genna-ah, “neek nop-huai” kici sese-hi. Gaal akilehzol ciang-in anuampen-mah, lamdawtpen-mah, iiplahhuaipen asakding keekkeekte-mah zangh-in kilehzol-a, tua ciang-in kibuluh ziau-hi.
Thusau Etna pan-in Pankhopna:
Thu saumuh akisa mahmahte nangawn-in khial theilaai ahihleh thu saupi a-enlo mite peuhmah khialhbaih zawthamding cih thumaan ahihi. Thu-pen I’ khuak batzawh tantan asau theithei etsawm tantan-a, I’ muhcian zawhloh a-omleh athei zawdiakte dotding, tua kidotna-pen kamkumna hong suakding-a, kamkumna-in kitelsiamna leh pankhopna hong piangsak thei-hi. Thu saupi I’ etnop ciang-in baihlo ahihman-in thulakmi’ thulahna kisam-a, thulakmi cihpen “asiamsa leh apilsa-a asuak omlo” ahih ziak-in “muhlehtuahna ahau” mite’ thulah (advice)te manpha thei-hi. Teekthu moiithu hilo-in, “muhlehtuah (experience)” ahau mite-in thu saupi mu-thei uh-a, tuabang thulah I-lunggulh theih ciang-in ateek akhang-in kiliatsak, kiniamsak omlo-in kidottuahna leh kamkumkhopna kinei thei-a, tua-in pankhopna hong tunpih dinghi.
Amawk-a Ngah khempeuh Thupha Hilo:
Tomkaalno kimangte mitsuanna-in “amawk-a ngah khempeuh lunggulhna” ziak ahihkeileh tua lungsim piangsak hamtang-hi. Hong nawt khaakleh kibawlpha pahlel ni-in: tulaai Pasian’ naseem akici Zomi (avekpi hilo) tampite-in amawkna-a ngah khempeuh Pasian’ Thupha cih-mah bulphuh-in mawkngah nading lampi-mah sialsial, ziikziik uhhi. Pasian’ naseem-in mipi-in aseh-uh ahihman-in amaute’ zialehtong ki-encik ciat-a, etteh (role model)-a akinei taangpi ahihman-in amaute’ zialehtong ziak-in minam buppi dektakte’ lungsim-ah mawkngahna kimitsuan kimciat-hi.
Mawkngah khempeuh “Pasian’ Thupha hi” ci-a, saanpah phangphang-pen Pasian’ mite leh mi-thupite’ zialehtong hilo zaw-hi. Pasian’ lawmpa cihna angah Abraham-in azii avuui nading leitang Hittite mite’ kiang-ah agen ciang-in, “Athahaat makaaipi-in hong mu-ung, bangmah hongpia kei-in, ka’ neih-uh khuul hoihpen-ah na’ zii vuui-in, ko kipaakding hi-ung,” acih hang-in Abraham-in, ama’ deihpen khuul omna lozau neipa Ephron’ maai-ah kuun-in, “Hehpihna-tawh na’ lozau honglei sak-in, ka’ zii ka-vuui nading” ci ngeungeu-a, nguun tang 40-tawh lei teekteek-hi. “Alas! Pasian’ thupha hilo-maw,” ci-in mangpah phuamphuam lo-hi.
Pasian mahmah-in, “Ka’ pahtaak Ka’ naseempa” acih Kumpi David-in meihaal-biakna leh kilawmtaat-biakna apiak nading-in loneipa Araunah’ kiang-ah agen ciang-in, “Kumpipa-aw, la tapeuh inla, na-lungkim bang-in Topa bia in. Hiah sagawh biakna ding-in ka’ bawltalte zangh inla, bawngleengte meihaal biakna singcih ding-in zangh in,” ci-in iitsiitna om hetlo-in pia-hi. Kumpi David-in, “Keimah-in amanh-zah ka’ piakloh-in Topa ka’ Pasian ka-bia keiding,” ci-in nguun tang 50-tawh lei teekteek-in Pasian bia-hi. Pasian’ mi kiciante-pen “Hihkaan Pasian’ Thupha om dingmaw,” ci-in kitaaklah laplap cihbang om ngeilo uh-a, Khazihmi diakdiakte’ etteh thamcing ding-in gamta uhhi.
Minam, biakna, tualsung koikoi-ah upa hausa, makaai lubawk diakdiakte-in naakpi-a thumuhna sausak-a, mawkngah nate leh tomkaalno kimangte mitsuan lohding naakpi-a kisin kuulding-in ka’ seh-hi. Mawkngahte mawkbei-ciang hileh poilo-a, ahizong-in I’ hausa, upa, makaai sepna-a mipite’ maailam supna lianpi khaici atuhtuh I-hih khaakding-mah alauhuaipen ahihi. Makaai, haupa, upa, biakna makaai upate-in hih hong kisinzo peuhleh amaute mipi’ etteh ahihman-in minam buppi I’ piicin hunding sawtlua nawnlo dinghi cih keima’ uplehsaanna ahihi.
Thukhupna:
Tuhun Zomi minam-vaai naakpi-a asosaan hunsung kidopding tampi omding-in ka’ seh-hi. I’ kongtual, sumtual, inntual-ah bu hongtom-a, I’ thuneihna hong nelhsiah ding-a mapangte-in bangbang hongtah zong-in neekloh, laakloh, saanloh-mah minam’ maailam ading-in hoihzawtham dinghi. Tua bangte saanna-pen Pasian’ zia hilo-hi. I’ laaizom khat’ gen bang-in, “kisapteng ngenngending, kihuhsak gawpding,” cihpen muhna toiilua hi-a, amau’ gamtat theihna zahvaal bangmah peuhmah hong piaklohding lamtak atheilo ahihi. Amau’ tungpan-in theen-sawm/za ngahmah lehang-a, I’ gamlei hong neileh khangthak Zomite-in I’ mawhna hong maaisak zolo ding-a, sila suahlawh dinghi.
Hunkhat laai-in, Chin State sung-a hausapi khempeuh’ tung-ah Kawl Gamukte-in sumtang honkhat pia uh-a, tuulza 8- pan-in, 4, 2, tuul-sawm 8, 2 cihbang-in pia diudeu-hi. Tua hun-in hausate lungdam mahmah khading-hi. Ahizong-in tua’ ziak bekbek-in Kawl Gamukte-in, “Na’ gamleitang-uh hausate’ tungpan-in ka-leisa uhhi,” hongci hileltak mawk-a, ei khangthakte’ thuaklawh, suplawhna bulpi ahihi. Tu-inzong Kawl Gamukte baan-ah tualgaal kido hilopipi-a hongthat, hongsuam, hongbuan, sum hongsut mite’ khut pan-in I” khua I’ tui, I’ gam I’ lei asukha theiding thaang-antah (bait) te kithukhualsak-hiam, duhluat deihluat man-hiam-a “Pasian’ zia” mawkcih-a laakding, saanding-pen kilawm hetlo-hi.
Mihing I-hihleh kikhial vatthei mah-hi, ahizong-in tua khialhna-tawh akisuun mahmah khialhna khatvei khialhkiik teeiteei ding-pen mihing maan hi nawnlo-hi. I’ pulehpate’ hun laai-in khialzo hihang. Zehphi khinzo hihang. Khial kiikkiik, zehphi kiikkiikding I-hihiam? Pasian’ naseemte inzong citaktak leh siangtho tak-in Pasian’ na-mah hong seemleh lunggulh hihang. Minam makaai upate inzong muanhuaitak leh thumaantak-in minam hong makaihleh lunggulh hihang. Siamsinte-in lukhuneelkaai-bek mitsuan lo-in, siamcinna (qualification)’ ading-in siam hong sinleh lunggulh hihang. Hausa upate inzong ‘hausa’ cih minpua lianluan nuambek hilo-in, khualehtui’ phattuam nading-mah hong mitsuanleh lunggulh hihang!
Sumbawl paaibawlte-in khattang aituam hauhna’ adingbek hilo-in, unau, behlehphung, khualehtui’ nopuampih nading-mah hong mitsuanleh lunggulh hihang. Lokuan singpua-te inzong “kumkhat kham peuhlehang” cilo-in, logiit, sawllaak, lohon, anlaak hih hunteng lobuang hun-awngte zatsiam-in inntung innnuai, kongte, phaitamte-tawh kilawmtaatna lam-ah kisinleh lunggulh hihang. Biakna avom akaang kideidanna omlo-in, eima’ upna ciat-tawh khatlehkhat kizahtaakna leh kithupiibawlna khangkhaan theihding lunggulh hihang. Khua khatlehkhat kineubawl kisimmawhbawl cihte khiam-in, kilawmtaatna leh ki-unauna khangkhaan theihding lunggulh hihang.
Hihte sepsinna (practice) kip an lehang kuama’ huhna kisam tangtang loding hihang. Upazil-a Leitung Gamcinnamzil Pawlpi leh Gamcinnamzil Lawmh Sum te pan-in atheentheen asaangsaang-a minam huhnate ngahding muituum (target)-a neihding thupi zaw-hi. Hih huhna namte-pen ei’ gamlei-ah thuneihna I-neih loh-in akingah theinamte hilo-hi. I’ gamlei-ah thuneihna I’ ngah nading-in, apuatham alimci bang-a akimu minam hong susia-nuam mite’ citpiak nengneng nonote ciimsan tak-a nolhsiamding kisam-hi, banghanghiam cihleh khang tampi’ thuaktheih guu (poison) ahihi.
Tomkaalno kimangte etpak, muhpak-in apuatham limci khamah dinghi, nam viauviau khamah dinghi. Khoih kei-ni! “Haai sung-a aphuan seuhseuh, asan kiuhkeuh leenggahzu en kei-in,” acihbang-in, et-in nei kei-ni. Ane adawn khinsate-in hum nuam-in athukhuallua bang-in hong paupau uhlehzong neeksa zahtaakna ahihman-in thu lak-ah hello-in, thungetsak zaw-ni! Amaute’ ziak-in I’ minam akisiatding phal ngamding I-hihiam? Nang leh kei’ sepding kilawmte seem-ni. Thumaanna leh muanhuaina-tawh kipanpha-ni. Tua hileh Zomi Zogam hong paalluun dinghi.
Zomi Pasian’ Thupha!
Zokhai
T. Zokhai ITNA-IN GUABANG HINNA-HI
60 Narr-Maen Drive
Croydon Hills VIC 3136
Melbourne, AU
Tel: +61 39723 0460
Mob: +61 420 800 560
Comment piaknop aomleh...