Gamvai, tualsuakmi leh Federal ~ Deric Kaam
Gamvai – Ih nisim nungtakna leh hekzia tatziate a picing sem sem ding in leitung lam ah hong makaih thulaigui pen gamvai a hi hi. Gamvai ih cih ciang in mit tawh muh theih in a hi zong, muh theih loh in a hi zong, ciangtanna a nei leitang ii a tungah a teng mite leh tua leitang tung leh nuai ah a om van leh nate khem peuh ii vai zong a hi hi.
Leitung ah gamkiuk, kimakaih zia tuamtuam om a, tuate in Monarchy, Oligarchy, Aristocracy cih bangte a hi uh hi. Hun kikhel toto in tuhun ah ki ukzia abulpi nam thum in ki khen thei hi. Tuate in Democracy, Communism leh Federal kiukzia te a hi uh hi. Kumpi kiukzia tawh a kiuk gamte a om lai hangin, tanglai kumpi khat bek thuneihna dan hi nawn lo in constitutional monarchy a ki ci thukhunpi zui kumpi kiukna bek tawh ki makaih ta uh hi.
Zomi te pen ih Pu ih Pa hun lai pek in Kumpi kiukna nuai pan suahtakna la in khamtung gam ah a lal tote hi hang ci in mi pil te’n na gelh khin uh hi. Khamtung ih tun ciang a pil asiam leh a thahat makaipa ii hausa sepna nuaiah khua sat in ki om khawm hi. Tua hausa pa’n a ma thu bek tawh khua leh tui vai na hawm lo in Khuanu-Khupa te tawh thu kikum in thu na vaihawm khawm uh a hih manin Zomite pen taangtawng hun pek in a khangto mah mah kiukna a nei minam ih hih lam ki lang hi. Semi Democracy (ahkl) partial aristocracy ki uk zia tawh ki uk hi hang ki ci thei hi.
Tualsuakmi
Tualsuakmi cih kammal in mikangkam ‘Indigenous People’ a cih na hi. Leitungah tualsuakmi nam tampi om in tuate lakah Zomite zong namkhat in ih kihel hi. Tualsuakmi ih cih ciang in amau gam leh leitangah ateng masate hi uh a, gam leh leitang neite cih na zong a hi pah hi.
Hih Tualsuakmite pianpih thuneihna cih tawh kisai in United Nations te’n Indigenous people’s rights cih na nei uh in tua ‘pianpih thuneihna’ cih pen United Nations pan thugual 46 a ki hel thukhun bawl in 13 september 2007 in tangko khia khin uh hi. Mailam ah, a diakdiak in Kawlgam tawh belpawl khawm in federal kiukzia tawh ih kalsuan hun ciang, hih ‘tualsuak mite pianpih thuneihnate’ bulphuh in ei khamtung mite (Zomite) kiuk kimakaih zia ding a hi, federal state constitution te ih bawl ding a hi hi. (hih IP’s Rights tawh ki sai, khamtung gamah kalsuan zia te a lung lut te’n www.lwcdo.org ah ki en thei hi.)
Federal
Federal cih kammal pen Zomite a ding kammal lamdang hilo in, ih zakzak sa a hi hi. Federal ih cih na in thuneihna a kikim gamte in lianko kikim hamphatna tawh kiukna a nei kiukna gam hi ci in ki ciamteh thei hi.
Tu hun ah ih belpawlna Kawlgam pen Galkap kiukna pan Democracy kiukna lam ah 2008 kum ah hong kihei in tuhun lian ah Galkapte ¼ leh mipitetel ¾ tawh a ki gawm khawm Democracy ki ukzia tawh ki kalsuan hi. Ih belpawlna kawlgamah nampi 8 om in tuate lakah Zomite zong khat in ih ki hel hi. Tua nampi 8 te ii lunggulhna a hi kiukzia pen tu aa ih zat Democracy pai zia hi lo in Federal Democracy a ki ci thuneih zia a ki seh hawm, a kikim thuneihna tawh kiukna gam ih suah zawh na ding hi zaw hi.
Gamvai, Tualsuakmi leh Federal
Ih belpawlna kawlgam pen 1948 kum in suahtakna a ngah zawh ciang, parliamentary democracy system tawh kalsuan a hihhang in a sungtawng ah Unitary system a kici gamkhat-minamkhat te kalsuan zia tawh kalsuan hi. Hih bang thu hangin minam tampi ateng khawm kawlgam sungah tualgal nasia tak in kinei aa leitungah a sau pen tualgal hong piang hi. Hi bang in a piantheihna in Federal system tawh ki makaih ding cih thuciam ki palsat na pan a ki pan a hi hi.
Mualtungmite leh Kawlmakai te kikal ah thuciam khat ki nei ngei hi. Tua thuciam in Pinlong thuciamna a hi hi. Mikang British te’n Kawlgam a lak hun in Mualtungmite zong a lak khop pah uh a hih loh mah bang in, suaktakna a piak ding uh ciang zong atuam in piak sawm hi. Kawlgam alak masak uh a hih man in, kawlte suahtakna ngah masa ding uh a hih man un, minamdang khut nuai ah sawt a om nuam nawn lo ih pu ih pate zong Kawlte tawh suahtakna lak khop sawm uh hi.
Kawlte tawh suahtakna lak khop ding kam kikup khopna ah, a kikim thuneihna, a kikim hamphatna cih thute ki bulphuh hi. Minamkhat in minamkhat nuai kia lo in liangko kikim aa belpawlkawm ding cih na zong a hi hi. A hih hang in Kawlmakaite ki suamlup khit zawh ciang in a kah thak kawlmakaite in a mau mai aa makaite i kamciam piaksate a palsat uh ciang in Kawlte leh Mualtungmite kikal ah tualgalpi hong piang khia a hi hi.
Hih a tung ah ih gensa thute ih lungngaih ciang Tualsuakmite thuneihna leh liangko kikim in ki ukna te a thupitzia kimu thei hi. Ih Pu ih Pate in zong tua thu mah thumeilet in na nei tin-ten uh hi cih ki mu hi. Tuhunah Kawlgam i gamvai thu luanzia hong ki khel na tung tawn in ei Mualtungmite (Tualsuakmite) in eimau hamphatna, pianpih thuneihnate bang a hi hiam cih ih kan ding, ih theih ding kisam hi.
Thukhup na ah ih lungngaih ding deihsakna a om thu in, mailam ah ih belpawlna kawlgam sungah Democracy bek tawh hi lo in Federal Democracy kalsuanzia tawh ki kalsuan ding aa, tuahunciang ei Khamtungmite’n ei pianpih thuneihnate bang hiam, pianpih hamphatnate bang hiam cih ih tel ding kisam ding aa, tua te ih tel khit ciang in Kawlte tawh gamvai ki ho na ah ei nget ding/ ngah dingte cingtak, bittak in ngen thei pan ding ih hi hi. Tua a hih man in ih Pu ih Pa te’n thumei let in a neih uh a hi a kikim thuneihna, a kikim hamphatnate a kem a cing zo ding in laisim mimal kim ciat tung ah ih biak Pasian in thupha hong pia kim ciat ta hen, Amen! Daric Kaam Al
Comment piaknop aomleh...