Zo pau tawh lai kigelh tam nai het lo a, a kigelh sunsun te pen minam vai, biakna vai leh khantohna ding cih bang ahi hi. Minam vai a kigelh ciangin i kipumkhat theih loh na hiam, a hih kei leh kipumkhatna ding, minam makaite mawhsakna cihte bang hi deuh se hi. Tua lo a biakna thu a kigen ciangin lah kha thu bek mah ci tentan in, mihingte kikal thu khong bang Pasian thu tawh kisai kha lo kei bangin kingaihsun mah bang hi. Khantohna ding thu a kigen na peuhmahah Japante, Americate, tumlam gamte, adg., bang ci khantoh hiam cih bang kigen pha ciamciam hi.
Ahih hang, i Zogamah khantohna a om na dingin bang cih ding cih pen gen phak hi nai lo lai hi. Hih bang te limhtak a kikupna a om theih na dingin ei leh ei kivaihawmna a kician mahmah neih kisam masa a hihna thu hong phawksak hi. India kumpi ukhna nuai a om Zo mite in bel kipawlna, biakna tawh kisai lo zong kinei thei a, zong suakta takin na kisem thei ahih manin minam makai cih tuam ding bang zong om tei hi. Ahih hangin Kawl kumpi ukhna sung a om Zo mite in biakna lo buang kipawlna neih theih mel lo, bek tham lo-in biakna pawlpi nangawn in suakta takin na sem thei lo lai hi. Hih ci bang dinmun a ki-om ahih manin biakna makaite tauvuan lian mahmah a, ahih hangin kimkhatte a nasepzia uh minam a ding a nongkai thei pawl khat om hi. Tuate kikum leng cih ngaihsutna tawh hih thuluii kong gelh ahi hi.
Khristiante a dingin leitung vai leh biakna vai cih kikhen tuam thei ding hi lo hi. I nek i dawn nangawn Pasian vangliatna a kilatna dingin a ne a dawn ding te hi hang. Tua ahih manin biakna makai i cih te zong minam makai i cih phadiakte tawh a kilamdangna om thei tuan lo khat hong suak hi. Pasian in Zo mite minamdangte ukna nuai a om dingin hong deih tuan lo ding hi. Tua ahih manin, Israel te bangin i ginatlohna hang un mite khut nuai-ah a om i hi uh hi. India kumpi ukhna pen mipi ukhna (democracy) hi a, tua ahih manin, i sanggamte in Mizogam state nei-in amau leh amau vaihawmna kineih ta uh hi. Mizogam pua lamah omte in mite ukhna nuai-ah om in i Zo ngeina na ngawn zuun zo lo liangin haksatna leh nelhsiahna i tuak uh hi. Tu ciang dong hih bangin haksatna i thuak zongin minam vai-ah mapangkhawm thei nai lo lai zen hi hang. Hih pen bang hang hi ding hiam? Bang hangin Zo mite kikhen zak pha diak se ahi hiam? Bang hangin Pasian khat bia tektek na ngawn kideidanna uang bawl se i hi hiam? Bang hangin laipil laisiam tam tektek kikhen zak tektek se i hiam?
Hite i ngaihsut ciangin lungliap huai ngeungau mahmah hi. I neu tung pek pan pankhawm hatna cih a thei lo kuamah om lo ding hi. Ahih hangin, tu ciang dong a pangkhawm thei lo Zo minamte i hih pen dahhuai hi. Mite in hong khenin i Zogam hong tenneensak gawp na pi in, tua teng hun sa lo-in ei leh ei kalah gi a khung ditdiat lai te i hi zen uh hi. Hih gi a khung te pen, a tamzaw pawlpi makaite bang hi zaw lai hi. Tua ahih manin biakna makai te in a sep ding uh, a vaihawmzia uh limhphatak kingaihsutkikna a neih ding uh deih huai, bekthamlo-in, lunggulh huai ngaungau hi. Jesu in, “Pa aw, amaute khempeuh pumkhat a suah theih na ding un ka hong ngetsak hi” na ci hi (Jn. 17:20). Tua ahih manin biakna pawlpi khatah a kikhawm khawm liailiai kimlai a khenkham ziau a, pawl dang tuamtuam a din te in, Jesu deihna tawh kituak het lo kha ngial ding hi. Tua ahih manin, i gam a lungdamna thu hong gen masate i nasepzia tawm i kikum masa ding hi hang.
Chin-Lushai Expedition (1889-90) in Britishte’n Zogam hong luh uh a, tua hun a kipanin Zogam hong uk uh hi. Tuama kum 1888 in Carson te nupa in Thayetmyo ah Chin Mission ci-in nasep na kipan khin zo uh hi. Hih hunin Zaang a om Zomite lakah Kristian suak bang zah hiam na om khin zo hi. Ahih hangin i Zogam Khamtung lamah lungdamna thu tung nai lo a, kuamah Kristian a suak om nailo hi. February 2,1899 ciangin Zogam khamtung lamah phual sat dingin hong kisa uh a, March 15 ni-in Haka khua Chin Mission Centre khat hong phut khe leuleu uh hi. Tuama, 1893 kum in Lushai Hills ah Lorrain leh Savidge te in lungdamna thugen na kipan khin tham ta uh hi.
Hih bang a Mission Centre phutkhiat cih pen, tuhunlai a tumlam gam pan a panpihna tawh a kiphuan ziauziau te tawh kibang khawl lo ding hi. Laura Carson i gelh laibu Pioneer, Trails, Trials and Triumphs i sim ciangin bang zahin haksatna, eite tungah lungdamna thu hong puak theihna dingun, na thuak uh hiam cih i mu thei hi. Pau theih ngei vet loh hong sin tawm uh a, damloh-hitang a tuah ciang nangawn un a kem ding om lo in, haksatna tampi hong thuak uh hi. Hih lungdamna thu pen itna tawh khaici bangin hong vawh uh hi a, tua itna om lo hileh tulai kimkhatten i lunggulh tinten na mun uh USA gam panin genthei thuak dingin hong kuan khia dingin lamet huai lo hi. Tua hi a, tuhun ciangin tua itna khaici pen bang ci bangin ei Zomite lakah posakin gahsuahsak i hi uh hiam cih ei leh ei kidot huai sa mahmah ing.
Nidang lai-in kipi-kitten lam tawh kisai-in hong khen thei thu bang zah hiam zehtang bang kei-in na kidek kei hi hang. Adiakin kaunei, ahih kei leh tua beh, tua khua, hiam cihte na kici-in na kideidan mahmah in zi-le-ta ding nangawnin kila ngam lo zahin na ki-om zen hi. Kristian i suah nung ciangin tuate tungah gualzo bangin i kingaihsun uh hi, a lungdam huai khat hong suak hi. Ahih leh tuhun ciangin bangmah kideidanna om lo-in kipi kitengin i om uh hiam? Jesu sungah pumkhat hi hang ci-in kristian tengin kideidanna gi i taang-tual (society) sungah i koih lai uh hiam? cih kingaihsut huai sa ing.
Zomi Kristiante sungah kideidanna pen hong khang semsemin tu ciangin Lai Siangtho khat bek zang khawmte nangawn, gtn. Tedim Lai Siangtho zangte bek nangawn – saandan, muhdan, khiatdan – kibang lo cizenin pawl tampi i kisuah zen uh hi. Muhdan saandan akibat loh manin eisung na ngawnah pawlkhatte saandan panin Kristian a suak masa a i gen theih zel uh Pu Tuam Hang leh Pau Suan te vantunggam tung lo ding mah tawh a kibangsak zong om ta hi-in muh theih bang om hi. Athur Carson te nupa, J. H. Cope te nupa, Dr. East leh a dangdangte hong puak lungdamna thu pen Lai Siangtho sung a kigelh teng mah hi a, bang hangin tu ciangin thu-um mi ciatciat kideidanna bawlin kilang pan sese ihi uh hiam? Jesu a dingin dahhuai lua lo ding hiam ci-in ngaihsun thei zel ing. Jesu in a lunggulh leh adeih thu in a nungzui a misiangtho teng kipumkhat ding thu a hi hi.
Kei ngaihsutna panin nidanglai a i kideidannate – kaunei, pau thelno khat le nih kibang lo, beh le phung, khua le tui – cihte pen tuhun ciangin hih muhdan / saandan kibang lo paulap a pawl tuamtuam (denomination tuamtuam) a i kikhen uh tawh a kilamdanna om lo hi ci lel ing. Tuhun ciangin mi khat’ makai utman, gamdang pan huhna ngah nawp man, ahih kei leh midang a kristian pihte tawh kiho theih loh man khong a pawl tuamtuam kidinte pen khangthakte a dingin nongkaina tampi piang sak hi. Midangte bangin Lai Siangtho version tuamtuam nei zo zong hi bek lo muhdan / sandan kibanglo i cih pen i thu theih i tel taktak loh man hi hiam ci nuam phial ing. Hih teng hangin mi a ki-it a kingai na ngawn buai lawh a, nungak tangval a deih na ngawn ten pih ngam lo in ki-om zen a, i pumkhat suah ding a deihpa a dingin lungliap huai mahmah kha dingin um ing.
Pasian thu pen ut bangbang i kaih ziauziau manin hong gawm ding pen hong khenzak pen i suahsak taak manin dahhuai sa mahmah ing. Tua ahih manin sanggamte aw limhtak ngaihsun pha thak dih ni. I damsung a na sem a, a nungzui ding a i ki-ap napa, To Jesuh, lungsim leh deihna bang ahi hiam ci-in ngaihsun pha thak dih ni. Pawlpi mite tungah khasia na kisak hun zong om dinga, vaihawmzia na deih loh hun zong hong om tham mah ding hi. Tuate pen pawltuam sat hiam, phut hiam na ding thu hi lo a, Pasian kiangah thungetna tawh koh ding hi zaw hi. Nang deihna leh Pasian a a kituah naak leh Pasian in hoih a sak bang leh hun asak ciang hong sem ziau ding hi.
Biakna mahmahah zong kipumkhat thei le hang a hileh leitung vai-ah zong thukhat lakhat kisat khawm thei ding a, minamdangte in zong hong nawpneh lo in, hong zahtak ding uh hi. Tua bek thamlo-in, i Zolai mahmah zong zuun khawmin, eimahmah hamphatna dingin i zang thei ding hi. Tua ahih manin i biakna makaite in pawlpi dang hong phut khia nawnlo-in a om sa te a ngawn hong gawm khawm thei lai le uh i minam a dingin thupha naak hong hi ding a, Topa Jesu a dingin satan tungah gual zawhna lianpi hi ding hi. Ei Pasian nasem a i kingaihsut lai-in setan vanzat lianpen i suah khak ding lau huai hi. Gal zawhna dingin i galte pawl tuamtuam in i khen zawh leh zawhsa bekthamlo-in do zong ngailo thei hi. Mitungah vaihawmin a ukhzawh na ding un British te in divide and rule cih policy na zang uh hi. Pawlpi a khenkham ziauziau a, pawl dang phut ziauziau makaite pen satan divide and rule policy vanzat lianpi ahih khak ding lauhuai ka sa hi. Tua ahih manin a kuamapeuh, a diakin biakna makaite, kingaihsunpha-in, Jesu Pawlpi pen ei business empire bangin ngaihsun lo-in, sawm-a-khat hong lut behna ding deihna khong hiam in Pawlpi khenkham nawn kei le hang i Topa Jesu deihna tawh kituak ding hi. Tua sangin, Pasian hing bia teng kipumkhatin na semkhawm le hang Pasian a lungdam ding a, i minam hong kipumkhat sem ding a, cidamin khangto-in leitungbup in a theihphak hong suak ding hi.
Dr. L. Lam Khan Piang
Dr. L. Lam Khan Piang pen Jawaharlal Nehru University pan MA, PhD ngah hi-a, minam it khangno khat hi. Sang a mankhit ciang in, Jamia Millia Islamia, New Delhi ah Lecturer sem a, Department of Planning and Evaluation, National Institute of Health and Family Welfare ahzong Lecturer sem ngei hi.
lianpau says
Up dan san dan ki bang lo pen Zomi te bek hi lo hi.Leitung bup ah up dan san dan ki bat loh na hangin pawl tampi a om hi a,Upna ki bat loh na hangin a ki khen a hi hi.Upna ki bat loh na hangin a ki khen i hih leh kikhen ding mah ahi hi.Upna ki bang lo pi in biakna ki pia khawm thei lo hi.A hi zong in upna ki bang pawlpi khat sung a om khawm kim lai in Mun leh Zaa thu neih nop na leh Mimal ki deidan na te tawh pawlpi a ki khen leh Jeisu pumpi a sat kham’ i hi ding a,Pasian lungdam peuh mah lo ding hi.