AIDS = MIDS ~ Lian Tuang
(Mi khempeuh phial neih AIDS tawh kibang natna nam khat) (Gam le minam vai thu khat peuhpeuh ah noptuamna om ding lametna tawh hih lai ong khak kik ing) Tu lai khuahunthak sungah hih natna pen a nei kitam mahmah hi. Sumzon paizonna gamvai minam vailianpi nasemte sungah tam phadiak hi. Tua natna pen MIDS (Microchip Immune Deficiency Syndrome) kici hi.
Microchip khuahun zui zoloin si le sa thakiam natna cih ding dan khat ahi hi. Microchip tungtawna thupiang le khantohnate zui zolo ahih manin lungmang lungkia thanem zawngkhal natna nam ahi hi.
Hih natna amu khia pa pen New York Time journalist khat ahi Thomas L Friedman ahi hi. MIDS natna tawh kisai in a ma gen na ah “A bawk, a pawm, a golhbekbak, a ngot .., company te gamvai le minam panmun nei te (politic) in hih natna nei nuam phadiak hi ci hi.
Company khat peuhpeuh akl gamkhat peuhpeuh in ama van le nate a khantohsak zawh nawn loh ciangin ahi zongin, gammite le nasemte’ nisim nuntakna a lapsang zawh nawn loh ciangin, pilna le van thak tuamtuamte a zuih zawh nawn loh ciangin, amanlang mahmah leitung kikhelnate a zuih zawh nawn loh ciangin ahi zongin hih natna ong piang thei hi ci hi. Hih natna a lut ciangin khantohna kici khempeuh bing pah a, kum sawtpi zawngkhal lawh thei hi.” ci in gen hi.
MIDS natna pen kipawlna lianpipi te sangin mimal thu ngaihsutzia tungtawnin kilang zaw hi ci hi. Hih natna namte pen Idea Sclerosis zong kici hi. Thu ngaihsutzia khel nuamlo, kigenpih theilo cih dan nam ahi hi. Ei kamin bel “ Ngawng-khauh natna” cih ding ahi hi. Bang hang hiam cihleh hih natna aveite pen Ngawngkhauh te tawh kibang hi.
Ngawngkhauh veite pen a ngawng khauh cip a, vei le tak, a tung a nuai ah a lu hei theilo hi. Idea Ngawngkhauh I vei zenzen leh I lutang kihei thei nawnlo ding hi. I thumuh dan zong langlek gawp dinga, milakah a nawngkai khat kisuak pah hi. Lungsim Ngawngkhauhnatna veite om zia nam 5 in kimu thei hi.
1) Theihna le Ngeina a zui thungaihsutzia (Linear thinking)
Number 1 khit ciang 2 . 2 khit ciang 3 cih bangin a kizom diitdeet a pai toto thungaihsutzia ahi hi. Apiangkhinsa thute le theihnate siksan a thungaihsutzia ahi hi. “ Zani in hih dan thu piang a, tu ni in zong piang leuleu hi. Zingciang zong hih dan mah piang tektek ding hi.” ci in lenkip pah hi. Hih thungaihsutzia pen hun khat lai in a kizat theih hangin tu hun ciangin lem nawn hetlo hi.
Gtn: Mi 200,000 val a sihna Tsuhnami huihpi a nun ding pen thunei lamte in ni nih ma in thei khol sak hi. Ahi zongin mipite in kium lo hi. A hang tampi lakah thuthei papi nupi tampite in “ ka suah ka khan in tua bang piang ngei kei” ci lel uh ci hi.
Tu hun ciangin “ Tang taka pai thungaihsutzia (Linear thinking) sangin “ Tang taka pailo thungaihsutzia (non linear thinking) lam ki hoi zaw ta a “ Akitat akizom mello khuahun” (Age of discontinuity) ci in min kivawh hi. Tu hun ciangin muh-ngei, theih-ngei (experience) le a piang ngeisa thute sangin pilna le thungaihsunnate kibulphuh zaw ta hi. Tua ahih manin a kizom ditdet Tang taka pai thungaihsutzia mah nuamzaw na sak zenzen leh Ngawngkhuah natna a nei na hih lam kithei pah in.
2) Vot maw sa. Vom maw kang (either or logic)
Mi pawl khatte leuleu in na khat peuhpeuh nam 2 ta bek om sak hi. Hoih le hoihlo. Vom le kang. Vot le sa…, cih bangin khen linlian uh hi. Ataktak in cileng avom le a kang kikal ah color tampi om thei veve hi. Khuamial le khua vak kikal ah sanggam melmak hun cih bangin khuahun tampi om lai hi. Avot le a sa kikal ah a lum pian, a lum phalo,…, cih bangin dinmun tampi om thei hi.
Gtn: Tu laitaka leitungin a kibuai pih mahmah IS ( Muslim ngongtat pawl ) te in hih thupomzia a bulphuh mah ahi hi. Amau tawh a kizom teng amau pawl hi saka amau tawh a kizom lo khempeuh gal in ngaihsun uh hi. That mang dingin ngaihsun lel uh hi. Ka pawl na hih kei leh ka gal hi teh a ci lian hi zen hi.
Ahi zongin mihingte thungaihsutzia limlimin a laihawl thungaihsutzia le thupomzia pen kipakta lua khollo citciat hi. 1 ahih keileh 2. A vom keileh kang. A vot keileh sa. Ka lawm na hih keileh ka lang. ka pawl na hih keileh ka gal cih bang ngaihsutna ahi hi. Hih bangin na khat peuhpeuh na khentat lianlian leh Ngawngkhauh natna a nei na hih lam kithei in.
(3) Nunlui sial natna (nostalgia)
Mihingte in hun thupi khen 3 kinei ciat hi. Abeisa, tu laitak le Mailam hun ding cih a hi hi. Mi khat peuhpeuh in mailam hun ding thudon man lo liangin abei sa thute sungah akidiah luatleh tua pen Nunlui sial natna nei kici hi. Hih natna nei mite in na khat peuhpeuh lem a sak om mello hi. Lungtom thei hamtang hi. Thu khat peuhpeuh a om ciangin “ Ko hun lai in tua bang om kei.
Kei hun lai in ken tua bangin gamta ing. Ni dangin tua bang thu za ngei khang…,” ci in apiangsa thute gen kikkik nuam se hi. Hunlui le nunlui hunte mah anuam hi mawk ei ci in thumthum hi. Thuhaksa khatpeuh a sin khak ciangin mainawk ding sangin nungkin ding ut zaw hi. Hih dan thungaihsutzia na neih zenzen leh ngawngkhauh natna a nei na hi gige hi.
(4) Ka theihkhitsa hi (closed minded thinking)
Thu khempeuh thei a kisa mahmah apil laklawh lai tan laklawh ( half educated ) te hi phadiak hi. Thuman thutak le pilna khempeuh ama khuak sungah om khin ahih manin bangmah theih beh ding kisam sa nawnlo hi. Athak khat peuhpeuh akigen ciangin bangmah sang theilo hi. Amuh ngeihloh ahih nakleh hoih sa loin lem sa lo pong hi. Alungsim kongkhak khak cip uh hi.
Thungaihsutzia khat peuh a kigen ciangin ama ngaihsutzia tawh tehkak a, ama a tawh a kituah leh “ kimang thei tei leh kilawm sam e” ci a, ama deihna tawh a kituah keizenzen leh “ hai na mahmah om kei” ci in nehpiksan lel hi. Hih bangin nang le nang thei pen siam pen kisa in a kigen khempeuh hoih na sak a om mel kei zenzenleh Ngawngkhauhnatna a nei na hi zaw kha ding hi.
(5) Kiciam ngam ing (For certain approach)
“Gualzawhna I ngah pelmawh ding hi.” ci in khat le khat tha kipiakna le hanciamnate tampi i za ngei tek ding hi. Ataktak ciangin “Pello ding hi” akici thutampite a kipelh veve tampi mah om hi. “ Hi teitei ding hi. Piang taktak ding hi. Pello ding hi.” cih kammal te pen I deihluat man, I ut luat man leh I kitawsawn nop man a kizang ahi hi. “Pello in” cih kammal I zat ciangin a kigen khol theilo thu tampite kitheihmawh bawlna hi zaw ta hi.
Adiak in bangmah a kigen khol theilo hun (uncertainty) le a genhak mahmah (fragility) khuahun ahi I T (information& technology) hunpi sungah “pelhloh in ong tangtung ding hi ei” cih dan thupomzia pen khuahun tawh a ton khalo thungaihsutzia ahi hi. Hih bangin “ pello in” cih thungaihsutzia tawh a kalsuan na hih zezen leh ngawngkhauh a nei na hi kha thei ding hi.
Kibawlzia ding
Naupangte ngawngkhauh a vei leh zato kipaipih lian hi. Pailoh phamawh hi. Khangluite in Ngauhkhauh na vei leh na lukham nisa ah pho in la ciang tawh vat in cih dan khat om sak hi. Ahi zongin Idea ngawngkhauh pen bang cih leng hoih mawk ding.
Thomas Free in Idea Ngawngkhauh kibawlzia ding nam khat na gen hi. Ama gen dan hileh midangte in ong bawl theilo dinga ei le ei a kibawl tawm ding I hi hi. Ei le ei hanciam a kisin ding ahi hi. Tua in “ Ei le ei kisit telna” (introspection) ci hi. Ei le ei kiet kikna pen amawkmawk bang hi loin hangsan tak le thuman takin ki et kul hi. Ei le ei kingek bawl kidop bawl hetloh ding thupi hi ci hi.
Kibawlzia ding lampi dang khat ong pia beh lai hi. Tua in amau (Thomas L Friedman) gam sunga A.A (Alcoholics anonymous) kici zu kideknuamte kipawlna dan kipawlna tampi neih ding ahi hi ci hi.
Banghang hiamcihleh A.A pen zu kideknuamte kikholh theihna dinga kibawl kipawlna ahi hi. Amau le amau kikhawl in lungsim tuam nei se lo uh hi. Lungsim khempeuh tawh kizom in zu kidek ding hanciam khawm uh hi. Lawhciang mahmah uh hi. Tua kipawlna ah mi thak khat peuhpeuh a lut sim in mipite mai pan “Kei ka min Paupu hi. Zu nene khat ka hi hi….,” cih bangin amah le amah a hi bangbangin kipulak khiasak uh hi.
Idea Ngawngkhuah natna pan damna a ngah kik nuam te in zong atunga bangin ama hihna bangbang, amah mah in hangsan takin kimu in kipulak ding thupi ding hi. U Kyaw Win Trialectics Lian Tuang
Comment piaknop aomleh...