Zomi te kimasuanzia etkikna leh mailam ki masuanzia ding ngaihsut piakna ~ Prof. C. Thang Za Tuan
La in Thu na gen:
a) Lumbang sun a thalbang suante vai tunnu’n maciang suan e.
b) Albang na mangsak kei vaw do Tunnu aw ka deih lunlaino hi e.
Hih la pen leitung galpi masa (1914-1918) hun Mikangte in Kawlgam le Zogam hong uk lai-in, ei Zomi tangval muanhuai sinsen Sukte le Sihzang kualpan mi 500, Kam Hau’ uk sung pan mi 500 a vekpi gawm Zomi tangval kizen mahmah tulkhat Labour Crops kici munlemual hah dingin Piantit gam (France) ah 1917-1918 kikal kumkhat val deuh sung va pai uh hi. Cihtakna le kizenna hangin min va ngah uh hi. Tua a kipaisak hunin inn ah om Nu le Pate in lunghimawhin a kiphuak la hikha ding hi. Tua zomin Leitung Galpi nihna Japan galin ei Zomi galkap tumin galdokha ihih manin hih la a kiphuak hi, a ci zong om hi. Bangbang hitaleh ei Zomite hong kimasuatna lian khat ahihna kimu thei hi. Tua Piantit gam pai-a kipan Zomite a kipusuakkhia pan ihi hi.
Masa hunlai mimasuanzia tom etpak lehang:
Zomite mi mawkmawk ihi kei hi. Ulenau behlephung, khualetui, Hausa upate tawh a kimakaih ngiatte ihi hi. Mongolia, Sengam le Tibet gamte ah Sinlung ahih keh Chinlung khuul ah i tenlai tangthu a kimin kingah zo nai lo hitamah leh Tibet gam panin Lohit gundung zuisukin Hukawng mualkuam zui-in a bawngbawngin Kawlgam i lut hi. Kawlgam laizang ahi, Pagan, Bagan (Pugam), Mt. Popa (Pupa mual), kiim, Thayet, Aunglan, Natmauk, Taungdwingyi, Minbu, Mindon, Sitoketaya, Mintaingpin, Phowintaung, cih khawng ah i teen masak lai-in zong a honhon, a bawngbawngin makaite nung zui-in a pai liailiaite ihi hi, cih i theikim ciat lel hi.
Kawlgam ah a kuambupin honteen ihih manin Kawlmite in ei Zomite ”lawmte, zawlte” hong cihna-in “Chin” ci-in hong loin, a mualkuam dimin i teenna zong Zokuam (Chindwin) cipah uh a, a gun zong Zokuam gun (Chindwin gun) cipah liang uh hi. Chindwin gun le Izuadi gun kituahna mun bang ah khuapi kisat hi. (cf. Sing Khaw Khai, 1995). Tua Chindwin gunnak lam ahi, Khampat, Yesagyo, Bunglung, Kawlpi, Gunkhawm khawng ah zong i teeng zihziah hi.
Kawlgam pan Khamtung mualsang lam i laltoh tun AD 1420 kiim pawlin (cf. Ciimnuai mualsuang), innkuan 40 tang Pu Songthu (Cawngthu), Songzate unau maw, pata maw makaihna tawh Zangpitam, Ciimnuaite i tung hi. Ciimnuai ah khang 8 (kum 200) tang i tenkhop khit ciangin khuakiim khuapam ah kithehtangin khua thakthak kisat hi. Tua munte ah zong a makai, a siampu, a tangko, a galkapmang, cih bangin a kimtak theithei-in kisehin kihon pai hi. (Gtn. Tedim khua ah a sagih veina tap luahna, Mangkuate le Pu Kam Hau hun Pu Khaw Cin le Tonzang khuasat thu cih bangte etkakna ah i thei hi).
Amasa penin Thawmte Hun (Thawmte Dynasty) khangkhia hi-in, a tangthu kikan zo nai lo hi. A zom ah Guite khanghun (Guite Dynasty) hun hi-in, a tawpna lam bek kitel theih hi. (cf. Lamzang, Laailo, Tedim ah teenlai). A thumna ah Sukte hun (Sukte Dynasty) 1810-1948 kikal hi.
Hih hunte i kan kikkik ciangin Hausa Upa, Makai, Ukpite thu a mangngiatte ihi hi. Khua kisat thakte nangawn ah Hausa dingin amau hun lai a, a khangliante mah hausa kisemsak bek hi. Hih in Zomite kimasuanzia masa lam kici ding hi.
Innsung kimakaihna le mimasuanna:
Innsungah Papipen in hong makaih hi. Pa a omlohna ah unau lakah a Upapen in hong makaih hi. Innvai, lovai hong makaih hi. Zingan nek kawmin vaikuan nadingte gen uh hi. Amau hunlai-in lokhawh singpuak, gankhawi, sabet, anteh theipuam zong, sialnahteh sat, khautang la, singsuih, inn lam, gamsa siahna thangkam, vasa thangkam, ngawidawh cihte-ah a upa zawdeuhte in pantah in makaih hi.
Nitak ciangin, Nute maw, ahih keh unau upa zawdeuhte in maw, Zo tangthu (fables, folk-tales), paunak, lakam, kampau thuk, khiatna nei ngaihsut tawm ding thute (axioms, parables, allegory, etc) te hong gen uhin a naupangte in kiciamteh hi. Numeite in khaukheek le sun ciang siamgatin kimakaih uh hi.
Bawngcing thei, sialcing thei-in pasalnote hong om ciang Sialcing makaite in makaih uh hi. Sialcing upate thu kimang ngiat hi. Tangval ciangin Sawm (Haam) ah kigiak hi. Haam i cih pen innlim’ sak, suumtawng le innpi kikal-ah a kidawh sangto giahna phual hi-in, khuasungah innlian le innpite bek in nei hi. Sawm tangvalte lakah sawm makai kisehte in sawm ah a giakte makaih hi. Haama giak sawmtangvalte in a khanlawhkhit uh zingthawh taktak ma-un la awi-in sakhawm thei uh hi.
Leitung piancil a pat 1950 dong pen ei Zomi pasalte i kimasuanna in Lokhawh hat ding, singsuih siam, gankhawi hat le thautawi-in sabet dan siam, gamsung vak hat nadingin kimasuan in, numeite pen anhuan, tuitawi, khaukheek, siamgat, buuktep, a hizaw hi. Ahun zui ahi hi. Leitung ah zong leitung piancil pan kipan 1700 AD dong lokhawh singpuak le gankhawina mah tawh kimasuan uh ahi hi.
Sangkah hun pan tuhun dong kimasuanna atomin etna:
1900 kum khit nungin Zogam ah Khristian Biakna le Lai sinna hong tonkhawmin a tamzaw pen 1925 nungsangin sang kikah in, sanginn pan gamtat luheek ding, cidamna le siantho nading, kampau ding dan zong siate in hong hilh hi. Tua ban ah paltantumte le laitheite in Kumpi na semin khasum sang thei uh ahihman lokho singpuate sangin lawhcing zaw, thamang zaw in puansilh nikten, innlelo nekledawn kicing zaw ahih manin laisim sangkah ding le kumpina sem khasum sanna nei dingin i kimasuan hi. I kihantawn hi. Galkap tum masa i ute in laitan tam thei lo uh ahih man, zakhanna ah na khasia uh a, a naute uh sangkah laisim ding hong hansuah pha mahmah uh hi. Dek ah sam tum pha nawn loin i met ta hi.
1940 pan 1990 dong laitheite nasep ding a baih lamin om lianlian ahih man laitan sang neih kiman mahmahin kumpina semin khasum kisang hi. Kumpi nasep tawh khasum kisang thei ta ahih manin nekledawn, silhleten kicing zawdeuh pah hi.
Ahi zongin, 1950 nungin summetbawl siamte hong lawhcing pianin ki-engsim pah hi. 1970 kum nungin Tembaw zui-in gamdang ah sum thalawh le Japan, Singapore, USA gam lam ah sumthalawhna hoihzaw kisa-in kimasuan pian hi. 1990 nungin Biakna lam laitan sang ongte in Lai Siangtho sang hongin, le Tagah kemte in huhna ngahin nuntakdan nuamzaw ahih manin Biakna lam laisin ding kihanciam kheukho leuleu hi.
AD Kum 2000 nungsangin gamdang ah lal ding, sum thalawh-a pai ding kithupisak in, tu ciangciangin Malaysia le USA gam lam bekbek kitumin sum neihsun teng zangin i kimasuan leuleu hi. A tuahsia khat le nih a om zongin a tamzaw in tuahpha in, kidopsiam in, Nu le Pa le inn-ate vak nading sum khakzo den uh ahih man tuciang dong tua a hoih lai suak phot hi.
Mailam kimasuanzia ding:
Gam khat khantoh nading, mikim annek tuidawn a nop nadingin abulpi in thu guk om hi. (1) Pilna, (2) Sumtha paitha neihna, (3) Gam ki-ukna, (4) Cidam kikepsiamna, (5) Ngeina kepsiamna le (6) Pasian biakna man neih cihte kisam pha mahmah hi. Hihte sungah ei guak hanciamna tawh a piang thei khin ahihloh hangin a masapenin Pilna mah tawh kimasuan masa lehang i mavang ding hi. Pilna i ngah zawh nadingin tupna, ngimna, hahkatna, kuhkalna le cihtakna mah kisamin Pasian kiangah ki-ap tangtang ding kul ahi hi.
Tuma lam ciangdong laitan tawh kituakin nasep sum thalawhna om thei lai hi. Tuin laitan le siamna tawh kituakin nasep pawlkhat abaihsa-in a om hangin kipkhosuak nawn lo hi. Akipkho penpen in eimau ngaihsut tawm le ei kivakna (talents), siamna (expertise) tawh nasepna khat peuhpeuh kipat khiat ding hizaw ta hi. Mi huhna bek lametna tawh zong sawt kipkho lo ding hi. Tate sum thalawhsa nekna tawh zong kikhuapha zo den lo ding hi. Ngaihsun ding, geel ding, phut ding, kipat ding ahi hi. Tulai Siamsinte thubulphuh ahi SININ, SEMIN, MAINAWT NI cih ahih mah bangin kisin ding, sep kipat ding ahi hi.
Tua mun ah bangci geel ding ka hi hiam sumlepai lah nei lo ing a na cikha thei ding hi. Ahi zongin a nuai-ate bangin kimasuan lehang piang thei ding hi, ka ci ngam hi. A taktakin cileng eimau teekteek i hanciamna mah hi pipen zaw hi. Nu le pa ulenau in hong hanthawn thei, hong panpih thei bek hi. Ahi zongin lawhcin nading pen eimah teekteek hanciamna mah hizaw hi.
1) Ngimna, tupna khauhpai mahmah neih masak phot ding kisam hi. Tua a neite peuhmah in a ngimna, a tupna uh tangtung zaw hamtang uh hi. A lampi ding uh Pasian in honsak teekteek hi, ka ci ngam hi. Gtn. Kei sangkahna bang inn pan sum Ks. 1186/- bek bei-in adang teng Pasian in hong geelsakin Stipend, Scholarship tawh kah ka hi hi. Tua mah bangin Lai Siangtho sangkah nuam taktakte’n zong a tupna uh khahsuah loin Pasian kiangah a ki-ap zo tentante a vekpi-un lawhcing hi cih i mu thei hi.
2) Tulai hun paizia in Manglai, Mangpau (English) a hunkhop ciang khat le Computer tawm beek zattheih ding kisam hi. Tua loin koimah ah kipuapial ngam lo ding hi.
3) Siamna, kivakna khat teitei Pasian in hong guat ahihlam phawkin tua mah bulphuh tentanin phungvuh in. Na lawhcing toto tham ding hi.
4) Midangte minthanna, lawhcinnate engin, etteh in, hanciam pah inla, ahi zongin hazakha kei in. Nang minthan nading le na lawhcin nading Pasian in a tuam vilvelin hong koihsak ding hi, cih thei inla, zong in. Na mu teitei ding hi.
5) Nasepna khat peuhpeuh ah thumanna (faithfulness); kuhkalna (perseverance); diktatna (honesty) le lametna (hope) kiptakin nei in. Tua bang loin lamdawt le lam manlo natot leh sawt na khom het kei ding hi. Na muktu ding hi. Leitung ah min a hoihin kidawk i cihte tua bang theihna laigil a nei vivete hi. Thuzuau thei-in a hoih lo gamtate”zuau in a khap tawn” cih paunak i neih mah bangin sawt a kikhom kei ding hi. Tulai-in mi phengtat in, sum tawh nasem a tam hangin a thuman mahmah mi na om lai veve sam hi. Tua bang mite a lung uh nuamin, mi hampha ahi uh hi.
6) A hoihlo nekledawn, teplemuam, vak-hatna le gamtatna hoihlo a kicite peuhmah peelsuk pah in, kih in, peel in. A hoihlo a kicih nakleh sinsawm kik teitei kei lel in. A hoihloh lam thei gegu a, na sin teitei leh a sawt loin bei ngeingeina na tuak ding hi. Sawt na nungta kei ding hi.
7) Tulai-in mi tampi tawh kipawlsiam, kipawltheih thupi mahmah hi. Lawmlegual, meltheih a haute mazangin daupai hi. Maingalin mi tampi tawh kimeltheih ding hanciam in. Lawm kip mahmah zongin nei in.
8) Leitung ah a minthang lungsim paizia a thei Psychologist ahi Howard Garner in a laibu minthang khat ah tuhun le maisang hunte ah kimasuanzia ding lungsim puakzia hoih a sak nam nga (5 minds for the future, or quintet of minds) 2008 kumin a nuai-a bangin koihin gual diudeu hi.
(a) Kidaam zo a hoih lungsim neihna (The disciplined mind):
Leitung ah pilsinna subject-te ahi, Finance, cih bangte tawh kizawitawnin nangma theihna khat geelgeelin pungsak in. A diakdiakin na khangno hun a kipan na khantawnin geel den in.
(b) Khinkhai gawmtuah siam lungsim (The synthesizing mind):
Pilna, siamna a thakthak a piangte le nang theihsate tawh khinkhai gawmtuahsiam in, khentatin zang in.
(c) A thakthak geelsiamna lungsim (The creating mind):
I theihsa ban ah i nawkkhak thute tawh kituakin athak ngaihsut theih ding kisam hi.
(d) A zahtakhuai lungsim kician neihna (The respectful mind): Ngaihsutna kibang lo le lawpna, muhna kibanglote nangawn tawh kitelsiam, kisansiam le kithutuah theihna geelsiamna ahi hi. I naseppih, i pute, lawmlegualte tawh kithutuak theihna ahi hi.
(e) Asia le apha khentel theih ettehtak lungsim (The ethical mind): Gamsung mihoih mipha le nasepna ah hoihtak sem ngitnget theihna lungsim hoihte ahi hi. Tavuan (Vaipuak) lak ngamna le sep ngamna zong ahi hi. Mite sankim theih ding geelsiamna zong ahi hi.
9) Kimasuanna ah hong khaktanthei thute in, ngaihsutna luiluate neih tentanna (conservatism) a hun zuih luatna (faddism), muhkholhloh thuhaksate om gige hihna (hidden risks) le bangci sep ding cih theihlohna (impotence) te hi a, tuate i kantan zawh nading kimasuan mahmah ding ahi hi.
10) Ahoih/asia na khat peuhpeuh i sepkhak hangin nitun pah hi sam loin akum akha-in kingak le sep ahih manin lungduai le ngakzawh ding zong kisam hi. Tupna (goals) le thupisaknate (values) kician takin nei lehang kimasuanna le kimakaihnate tangtungin lawhcing ding hi hang, cih ka muhna le ka theihnate hangsan takin kong genna ahi hi.
Ei Zomite peuhmah in i khua, i tui ciang bek (local level) a sem ding lungsim a niamlut pai in, gam bup (national level) le leitungbup dong (international level) ah sem dingin lungsim puakzia sangkhai-in kipantahin kimasuan ding hi hang. Tua ciang bekin i ma i sangtun zo pan ding hi.
Thu hialbawlna:
Pilsinna pen a kingahna mun mah zuat kul hi. Sumlepai zong tua mah bangin a kithalawh theihna mun mah ah zuatkul phot hi. Ahi zongin khantawn i gam i lei puah nading le kikhuangkhoh zawh nadingin pilna, siamna le kipat nading sumlepai, neihlelam vante i top kawmkawmin ei mun ei mual mah ah septheih tawp le siamtheih tawp tawh mapan ding hizaw ding hi, cih ka upna le muhna hong om hi. Leitung ah a khangtosa gamte, amau le amau mahin mapangin, semin, a zunte ahi uh hi.
Khatveivei ei gam ei lei kumpite in hong puah kei cih i phun nuam hi. Tua hi lo zawin eile-ei mahin ei thagui thatang tawh kipat masak ding ahi hi. Kumpi kiangah phalna le mapanpihna bek lamet lel ding hizaw ka sa hi. E’n sem kei lehang kuaman hong sepsak masa hetlo ding hizaw hi. Ahih keh amau hong sep nop nadingin i gam ah a lunglutna uh khat teitei i neih kulzaw ahi hi.
Ngaihsunsunin geelgeel lehang hong piang ding cih ka um hi. 2008 Siamsin Seminar II, Kalaymyo ah i bawlin Rev. Tuang Khan Kap in leitang pan nuntakna le sum piansakna dan ding hong pulak hi. Zuihtheih pah dingin hong telgen hi. Tua bang ngaihsutna thakte (new ideas) kisin kul hi. I theihsa pilna tawh mematin punsak theih ding ahi hi.
American President minthang khat ahi John F. Kennedy in kumpi tavuan a lakni-in a kampau hoih mahmah khat in,”Ka gam Tunnu aw, nang kei bang hong pia ding na hi hiam, cih sangin, ka gam Tunnu aw, ke’n nang adingin bang hong sem zaw ding ka hi hiam, cih kidot zawk ding hi” a cih in thu tampi gen hi. Ei’siamna panmun san tek tawh mapan ding hi-in, a baihlam bekbek ngaihsut ding hi lo ding hi. Sumbuk ah vanzuak ding hihkhak sangin tua a zuak ding van a bawlte hih zawh ding thupizaw hi. Tua tawh kimasuan ding hi hang.
a) Mimbang pianna i gam tulta, i pian gamlei ei’n it keile’ng gualta’n nuihciam lel ta ding aw e.
b) Tangbang khanna i simgam zang, i Zogam nuam, ei’n khual kei le’ng, gual in nuaisiah nelh ta ding aw e. Prof. C. Thang Za Tuan, Ph. D
Comment piaknop aomleh...