Zolai Simbu Kum 100 Cin Pawi Ah (7) ~ Hau Za Cin
Thusunna hun masa pen ah Rev. Dr. JM Ngul Khan Pau in, “Zomite Gamdang Tunna leh Mailam” cih thulu zangin thusunna hong nei hi. Zomite leitung Galpi Masa hun pan gamdang kitungta hi cih tawh hong pan hi. Tuhun a gamdang i tun pen eima lunggulh manin a tung i om teei hangin a tamzaw a kul man, a kisap mana tung hi hang ci hi.
Nidanga gamdang tungte pen a pil teng, a hau teng, a siam teng hi masa a, amau ut thu tawh a tung zong tamzaw hi ci hi. Tu hun ciangin bel ‘a lamdangpi in’ a lom a lom in gamdang kitung nainai a, nau pua kawmsa a gamdang tung bang kiom zawzenta hi. Zankhat ihmut sunga leitung khantohna kum 400 bang a kheng man kiomta a, ‘a lamdang hi’ i cilo thei kei hi.
Gamdang pai ding a om ciang, leh gamdang a omte tawh kisai i theih dinga hong pulak pawlkhat lak a:
- 1. Thungetna tawh kha ding, a paima un thusinna (gamdang thu) neihpih ding
- 2. Amau tun sawmna gam tawh kisai thusinna neihpih khol hamtang zo leng
- 3. Ngeina kibanglo ding ahih manin mi dang ah bangci nungta ding cih kilamlahna nei ding
- 4. A tunna gam leh pawlpite tawh kizopna nei dingin hansuah ding
- 5. Ei khua pawlpi panin missionary “tent-making” (or lamsial) sawlkhia bangin kingaihsun ding
- 6. Gamdang a tun zawh uh ciangin inn lam pawlpi tawh kizopna gina tak neisak ding
- 7. Gamdang tungsate kiang pan ‘huhna’ bek lamen ding, a sumpi uh lamen nawnlo ding
- 8. I khua pawlpi nasepna leh hanciamna te a hithei bangin zasak den ding
- 9. Kawlgam ah omlaite in pawl min (denomination) hilo tawh mission nasepna neih ding kisam
- 10. Lungdam Bawl, Kum Thak Pawi hun ciangin khua pawlpi min tawh phawkna laikhak den ding.
Gamdang tungte in a inn lama omte kiang pan ‘huhna bekbek’ hong kingen, hong kilamen cih a ngaihsutna vuah a omlohna dingin inn lam pawlpite in zong kizopna kician tak neih ding deihna liansak semsem ding hilua hi. Pawlkhat bangin sum a kisap ciang bek, huhna a deih ciang bek in gamdang a om a pawlpi mite phawk in a tualo ciangin phawk kilkello cih bang hoihlo hi. Gamdang omte in zong inn lamte sum bekbek ci uh ciin nungheisan lo ding hoih hi. Ahang bel i kisapna om tuak a, a kizom ding leh a semkhawm dingte ihih manin a hoihpen ding gel a hoihna hong kilang hi. Tua dingin hong lamlak Siapa tungah lungdam mahmah hi.
1. I phelkhai mah kipua kawikawi: Hih thulu tawh hong gen ciangin Sia Paupu in leitung ngeina ah i suah i khanna ngeina te koi gam koi mun i tung zongin a kikhahsuahlo ahihna hong gen hi. Zomite bang phelkhai tawh tui dim, tuikeu tawh tui suaka kisil ngei masa ihih manin tua mah gamdang i tun ciangin zong kizang hi, cih hong gen a mipi kinui zaizai hi. Gamdangah tuizeu tawh kibuaksak ziau theihna om napi i zatngeisa phelkhai leh tuikeu mah kizang leh nuamsa zaw cihna hi. Tuipi gal pan Zogam hong paite zong tuikeu zatdan theilo in tuizeu kibuak thei bek sa leuleu uh hi! A pai dingte theih ding genna hi a, gamdang mi ei gam ah hong zinte zong amau ngeina mah zang nuam tek uh hi, cih hong phawk sak hi.
2. Min leh Puam Thu: Hih sungah Siapa in hong genna ah California state a tung Vietnam minamte a sangkahna vuah mite in a min uh lo theilo ahih manin sangsia pawlkhat in a min uh kheksak in English min na pia uh hi, ci hi. Tua pen sangmangte in a theih uh ciangin sangsiate sam uh a, “Vietnam te in a min leh puam simloh hong ken uh bangmah omlo hi, tua manin a min uh na khelsak nawn kei un,” ciin thupia uh a, upadi zong bawlpah uh hi, ci hi. Zomite zong gamdang i tun ciang i min khawng mite in hong sim theilo thei hi, hong lo theilo thei hi, ahi zongin i khek pah ding a kisapna om tuanlo hi cihnopna hi. En zong mite min khempeuh kilo theilo pi. Amau a kisin ding uh hi a, ei min i khek ding hilo hi. Min leh puam pen mihing hihna, mihing ciamtehna (identity) khat ahih manin kepcing kisam hi.
Min gelh dan thu hong gen ciangin mikangte in a minpi uh gelh in a tawpna ah behmin gelh uh hi. Behmin pen innkuan min zong kici hi. Tua pen Zomite in zong i zuih ding hoih hi ci hi. Gentehna in ka min ka gelh ciang : Hau Za Cin Suante ci leng Hau Za Cin pen ka min hi a, Suante pen ka beh min (innkuan min) ahi hi. Tua pen mikang gamte gelhdan ahi hi. Asia minam leh Chinese te in innkuan min/behmin gelh masa hamtang leuleu se uh hi: Suante Hau Za Cin cih bang in. Chiang Kai Shek bang Chiang pen a behmin/innkuan min hi. Zomi te in zong minpi gelh ding, behmin kician taka gelh ding hi. Tua ahih kei leh min bek kigelh leh min tawpna pen innkuan min suak thei a, tua lah i innkuan min hilo in i pu/pi/ni/gang te hong phuah min ahi hi.
3. Khang Nihna te: pen amau leh amau in a minam hihna uh hong zong kik hamtanga, khang khatnate in a minam uh zumpih thei ci hi. Gamdang a tun cil un a pau siamloh uh, a ngeina theihloh uh, mite a a muh uh ciangin a hoihzaw sakna tawh mite hih bang khempeuh hihding sakna lianzaw a, khang nihna ciangin tua bang khempeuh a kisapna om tuanlo in eima minam hihna bangbang i hih ding cih theihna leh telna lian semsem hi, ci hi. Gamdang tung khang nihna te Zomi kicih ding hong angtang mahmah ding uh hi. Zokam a theihlo hih ding zong ut nawnlo dinga, mikangpau bek a thupi sim hun uh hong kikhel ding hi, ci hi. Hih pen leitung ngeina ah gamdang tungte khempeuh in a phutkhak thupiang hi. A tuncil vua a ‘kimangkangsak’ te pen a khang nihna hun ah ‘ki Zomi sak’ mahmah ding uh cihna hi. Zo ann mah hong duh kik ding uh hilai hi.
4. Zu mah kilel pen kici: Zomi Association of Malaysia makaite in a minam sungah bangin hong buaisak pen hiam cih dotna pen “Zu mah in hong buaisak pen; Zu mah kilel pen hi,” ciin kidawng hi, ci hi. Internet ah a kilangkhia lo, a kidawklo Zu mah kilel pen hih tuak hi. Siapa genna ah ‘tagah nawi mu’ bang kha ihi tam ci hi. Kawlgam khawngah sum neilo, zu lim zong omlo, om leh zong lei zo melmello ihih manin gamdang i tun ciangin sum thalawh in zu man lah tawm diak ahih manin kilei ziahziah in kidawn ziahziah a khawlhun, tawphun kitheilo in ‘tagah nawi mu’ bangin nek cihtakin kine kha hiding hi ci hi.
Tua pen ‘zulungvei’ tampi hong pianna, nupa kikal kitotna a piangsak leh nungak tangval kikal a siasak buaina hi ding hi. Kei ngaihsutna ah tua bang a tam pian ciang Zolia te in zong zu khamkham Zotaangte pen maingap ngamlo thei ahi kha tam ci veng aw… he he he. Zukham khat Zolia melhoih khat in a deihloh zel ciang ‘kei a mipih hong deihlo a midang khawng it bawl zaw’ ciin khasia in phun nalnal leuleu… (tua bang a om ka cihna hilo, a hi tam ka cihna bek hisam)….
5. Sum leh pai thu ah: Gamdang ah sem zo peuh leng sum pen inn lam sangin muhna ding baihzaw, olzaw hi. Ahi zongin a zeekna lam ah kisiam pah tuanlo hi. Inn lam ah innkuan papen in sum zong, innkuan bup vak cih bang hiziau hi. Gamdang ah innkuan sungna nasem thei khempeuh in kuankhia a sep kisam hi. Sum ngah ciangin innlam a omte khak zong a kul hun om tham hi. Khak ding mah zong ahi hi. Ahi zongin sum i khak ciangin nupa bang a hih leh numei lam leh pasal lam a kikim in khak khop ding a hoih hi.
Ahang pen pasal lam bek sum kisam hilo in numei lam zong sum kisam vive i hizaw hi. A kisamlo zaw cih bang a om leh a kisam zaw tam khak zaw ding cih bang hileh hoih hi. Nidang lai banga pasal lam bek cih bang hithei nawnlo a, leitung ah numei leh pasal liangko kikima kalsuanna hong tam semsem hi. Tua manin numeite nelhsiah theih hituan nawnlo hi.
Mailam Ngaihsut Dingte…ah pau kitheihtuah lohna hanga kiho theihlohna tampi hong piang thei thu hi ci hi. Mikangpau vive thei hileng lem dinga, tun mikangpau ahilo zatna gam ah a tung zong kiom hi. Tuate adingin a tate uh, a tute uh a pi a pu tawh akiho ding uh baihlo kha ding hi. Mun tuamtuam, gam tuamtuam i tun hangin nasep pen a kibang zong om thei kawikawi ahih manin university sangnaupangte kipawlna, sumbawl miteng kipawlna, galkap tumte kipawlna, taxi hawlte kipawlna, etc cih bang i neih zong hong kultoto kha ding hi, ci hi.
Siapa thugen ka gelh kawmin a kawm ah keima behlapna zong ka helh kawmkawm pahpah hi.
Hih thusunna tungtawn in mipite in i u leh nau, i sanggamte, meltheihte, beh leh phungte gamdang tung tampi om, a tunglai ding zong om cih hong phawksak a, i hihsa pan i bawlphat ding, i mailam ah i kidop ding, i sepzia ding tampi hong theihsak in lam hong lak kisa in Siapa tungah kilungdam mahmah hi. A tawp ni in, siapa thugenna panin: Zomi gamdang a tungte kiangpan hih teng peuhmah hong mangsak kei un, hih teng peuhmah kep ding, zat ding, zuih ding, hihloh a phamawh (un-negotiable) bangteng hiam ciin kidonga, a nuaia teng bang kigen hi.
Gamdang tung Zomite tungah inn lam a zom Zomite lamet leh a zatloh, a theihloh phamawh a sak uh nam 12 :
- 1. Pau (Zokam)
- 2. Lai (Zolai)
- 3. Minam Puan
- 4. Nau Min Phuahna (Mintap)
- 5. Mopawi man leh mual thu
- 6. Zongeina Pawite (Khuado, Sialsawm, Lawm annek, etc)
- 7. Khangham Zahtakna (Uzawte zahtakna)
- 8. Innsung Bangkua Zonna
- 9. Gamh Luahzia
- 10. Pu Zukholh (Pute zukholh, anpal puak, thupha ngen)
- 11. Siatvehna (Nop Ni Dah Ni a kidelh, kiveh)
- 12. Kilawhna leh Min Kisapna (Nu, Pa, Pi, Pu, Ni, Gang, U, Nau, etc)
Note: Nam 10 a kitelna lak pan a point kibang nihvei om ahih manin a vekpi in 12 hong pha a, tua manin nam 12 te ciin kong gelhzaw hi.
Zogam Manggam bek a sik, a zin, a mu a teeng hi nawnlo in leitungbup, leitung kiuli a tuancil Zomi te hi hang cih hong phawksak hi. Minam khangto masahauzacin Spanish, Portuguese, Netherlanders, etc te in tuma pek pan leitung kiu li na sik kawikawi in, na tuancil kawikawi uh a, a hoihte la in pua in ciahpih uh a, a hoihlote nusia in a hoihzaw ding a theihte uh tawh a gam, a lei, a tenna a khua uh puah uh hi. Tuni in vanlui, na lui a manpha tampi amau gam ah a ciahpih uh muh theih in koih uh hi.
Zomi te zong nikhat ni ciang tuabang hun kitung ding hi cih ka lamen hi. Tuhun leitung pen a hoih peuhmah eima gam ah ciahpih a zat hun zeek hun hi a, a hoih zonga zinkhiat, dian khiat hun ahi hi. A gahpha zaw singkung leh luitui te zon hun, delh hun hi a, inntual zang ah nuamsa a nek ding a ngaihsun mite vive tenna leitung ahi hi. Na gam, na minam, na khua na tui adingin bang na geel hiam? Na zin na vakna pan ZINPAK bang na pua kik diam? (zop lai ding) Hau Za Cin
Comment piaknop aomleh...