Zomi Innkuan USA, Inc.
UN Affairs Committee
Reports on The 2015 Social Forum of the Human Rights Council
By Pu Tong Seal, Representative of Zomi Innkuan USA
February 18~20, 2015 ni sung teng in, Switzerland gam, Geneva khuapi a om United Nations zumpi ah, Office of High Commissioner for Human Rights innteekna tawh akibawl, “The 2015 Social Forum” ah Zomi min tawh Zomi Innkuan USA kipawlna tang’in akah, Pu Tong Seal in a tuahkhak, a thusin leh a thusunte pulakna (Reports) kician takin hong puak hi. Pu Tong Seal pen Sweden gam a teng hi a, ama anguai ding tunin, amah leh amah lamsaap kisik a, ama tunna ding zinbuuk azongtawm, gam leh minam itna leh ZIUSA Kipawlna deihsakna tawh akipiakhia Zomi Tangmi kician khat ahih ban-ah, LZI Kipawlna ah Vice President khat ahi hi. Pu Tong Seal tung ah nakpi takin ih lungdam a, ama kipiakkhiatnate hangin zahtakna ih pia hi.
UN Human Rights Council – Social Forum pen kumsim a kibawl hi a, tu kum in “Access to medicines in the context of the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health, including best practices in this regard” cih thubulphuh tawh holimna a kibawl ahi hi. Thu thubulphuh pen Pu Tong Seal in akin leh avei mahmah thu khat ahih manin, hih holimna akah dingin Tangmi kician mahmah khat hongsuak hi. Pu Tong Seal in hih holimna ah Zogam sung a cidamna leh zatui zaha lam dinmun tawh kisai leitung buppi thuvaihawmna mun ah pulak thei, thu sung thei ahih manin, nakpi takin lungkim huai hi. Hih holimna ah Zomi Tangmi khat ih puak theihna pen ZIUSA kipawlna in UN ECOSOC khunuai ah Consultative Status a kingah man hi a, Pasian in Zomi-te hong laptohna gahpha khat ahi hi.
ZIUSA EC/GSKhup
Geneva UN Head Quarters ah ZOMI min tawh a khatveina thukikupna kahna
Pu Tong Seal, Sweden
Zomi te aitaang in UNO Meeting kahthei ka hih man in, ka angtang mahmah hi. A diakdiak in Zomi Innkuan USA kipawlna Makaite tungah lungdam mahmah hi.
Khualzinna Thu
Tutung kakhualzina vai nidang tawh a kibang phalo, a ki lamdang ngiat khat kong gen nuam masa hi. Nidang in cileng, ka passport zatlo in ka zin ngei kei hi. Airport ah check-in bawlna ding passport lak kul hamtang den hi. Seat ngahna ding zong passport lak kul hi. Tu tung ahih leh ka handphone sungah kazin ma, a zaani in, check-in kabawlna ding message hongluut ta hi. Ka airline pen SAS Scandinavia Air Service hi. Smart phone sungah symbol lim hongluut in kahon phet leh check-in direct a kibawl hipah aa, seat number zong kei thu in ka na teel pah thei hi. Sweden airport ah ka passport lak vet lo in ka lengsuak thei hi. Switzerland katun ciang zong passport lak kul vetlo in ka hotel dong ka paisuak vingveng lai hi. Tua mah nop kasa pen hi. Immigration counter khawng aa, sawt pipi kigual detdat pen cimtak huai mahmah kasa hi.
Nidang in, internet zat theihna khat papeuh pan ka zin sung na ngawn in, code tawh ka motor buuk a lum kapiak nop hunhun in, kapiak theih ziauziau pen, nuam kasa mahmah hi. Tun ahih leh smart phone leh internet tawh khualzin kawm in, vai tampi kivaan thei, na tampi thuah aa a ki semsem thei suak lai hi. Zomi te zong, a hun leh ih omna tawh kizui in khantona tampi ih nei semsem lai ding hi. Oovoo bang tawh computer 12 kikaal conference free in kinei thei in zatnop mahmah lel hi.
Geneva airport pan in, ka hotel tuna ding dong free ticket khat 80 minutes sung zatding amawkna machine sungpan kathoh khia thei lai hi. Hotel katun ciang in, Geneva khuasung teng ka ut ut in free tak in vaak theihna ding free ticket ka taam sung bup aa ding hong kipia lai hi. Switzerland te sum france pen Euro tawh amanphatna kikim mawk in, pusuak sial in sum kipai mawk leh tampi kibei ding ahi hi. Switzerland france 1 ciang, Swedish sum kronor 10 tawh kikim hi. 200 man khat ilei ciang 2000 kr hi pah lian hi.
Thukikupna/Holimna Thu
2015 kum 18-20 Feb. kikaal Human Rights tawh kisai in, leitung mimal khempeuh te un, cidamna ding, zatui zaha leh kikep kikhoi na te kicing tak in ngahkim huai hi cih thulu tawh leitung gam tuamtuam te pan, Ulian tampitak te, Mipil (intellectuals) tampitak te, NGO makaai tampitak te thusuna leh kupkhopna te kinei thei hi. Your highness cih mah, your Excellency cih mah Ambasador te, kumpi namte amau title ciat mah tawh kisam ciatciat uh hi. NGO lampan ahizong in director tuamtuam te, cidamna lam tawh na a sem gam tuamtuam pan doctor, director muan huai tampi tak te zong kihel thei uh hi. Leitung gam khempeuh phial pan ki paiciat hi. (Keizong Pu Tong Seal, your Highness, your Excellency hong kici dektak hi lo maw, tawmcik bek in sam ee, hehehe .. ciamuihna hi ei) Kuate pau leh, mi mawkmawk lo te kikhopna, highly intellectual individuals teng kigawm tuahna hi in academic oriented mahmah cih ding hi. Action group kici khangno mahmah hon khat zong kihel thei aa, amau sang naupang vive ahi lai zong om hi.
UNO zum aa makaai naseem te in kikupna khempeuh documentation bawl kik aa, limitak in keem cing uh hi. Ki puahphat akulna mun, kumpi lam leh private sector gentehna zatui bawl company te, organization te, actors tuamtuam te zia le tong kikhelna omsak ding lam-etna lianpi tawh UNO in a hunhun in FORUM tuamtuam leh palai sepna te a nei zel ahi hi.
Kikupna leh Thusunna
Tua Social forum ah thu tampi a ki pulaak khia te tungtawn in, UNO in ngaihsutna thak tuamtuam hong nei toto theiding leh a kulna munte ah thu tampi tak ki khensat theihding ahih man in, hi khawmpi pen a thupi mahmah khawmpi ahi hi.
Zomi min tawh UNO phualpi GENEVA ah a khatveina khawmpi kahna ahih man bangin, Zogam aa, a kisam zatui zaha te leh kikep kikhoina ih kisap luat mahmah lainate zong, Tonzang, Tedim township sung example in pia aa, tampitak kana pulaak thei hi.
Field Data kaihkhopna tawh kisai hong huh Saymah Cingh Khua Huai (Public Health Nurse Tonzang), Syamah Betty Mang Huai, Dr. Thang Za Lian, Pa Ngo Cin Thawng, Pu Go Sawm Khup, Pu Nung Sian Tuang, Syamah Niang Lam Vung te tungah zong naakpitak in lungdam hi.
Thu leh Late Etkikna
Thu khat pan in, hih Medicine leh Health Care icih te pen, universal human rights sung ah ki hel hi mah ta leh mihau te, politicians te, zatui bawl company lian pipi te un monopolized marketing system tawh control in sumeet bawlna in nei uh hi. Kum sial in Billion Dollar tam pipi ameet ngah uh hi. Gold, silver, diamond, oil industry te sang zatui bawlte meetzaw uh hi kici hi. Zatui bawl company te in sumeet ding bek en uh aa, cina te’n zatui zaha ngah kim thei hen cih lungulhna neilo uh hi.
Research bawlna te ah sum tampi bei, zatui bawlkhiatna ah zong tampi bei cih tawh zatuite tampi man sak uh hi. A taktak in cileng, leitung mun tuamtuam te ah university te in Zatui Zaha ading, research tampi a bawl khitsa uh hi, amuh khiat zatui te pharmaceutical industry te kiangah zatui bawl khuan kumpite un pia hi. Zatui bawl company research bawlna ding sum beibeh lo uh ahihman in, hizah ta in ameet laak ding ki awi huai zenzen lo hi, cih ahi hi. Zatui pen mihau te ading bek maw. Mizawng te ading zong hi lo maw cihnop huai na mun tampi hong om hi.
Tua kawmkaal ah zatui zaha tawh kisai kumpi policy, company tuamtuam te ii policy tampi te hangin deihzah in cidamlo mi te kiangah tung ziahziah zolo cih zong om veve hi. Hih haksatna te kantan theihna ding in lobby organization i.e UNO, NGO te in palai hong sepding uh kisam leuleu hi.
Meet bawl ding bek lungulhna te hang in, mi khempeuh ii zatkim theiding, leizawh theiding zatui ki ngahkim theilo hi.
Medicines a kizel kim na, a khaktan thei kumpi policy te, company policy te tampi om a tuate mahmah zong in, haksatna tampi piak beh lai hi. USA gam mahmah zong health insurance anei zo lo mi tampi te un, medicines leh health care pen ngah zo tuanlo uh hi. Ei zogam ih haksat mahmah na munte tawh kibang veve phial hi. Zatui zaha a gei mahmah aa om aa, syavuan syamah a gei mahmah aa om napi Health Insurance nei zo lo uh ahihman in a kisap ni in zatui tawh syavuan syamah te un bawl tuanlo ahihman in asih pih tampi om hi. Zogam ah bel khan tawn in syavuan a mu ngeilo, zatui zaha zong a zangh ngeilo, check-up zong a nei ngei lo kitam pha mahmah hi. Ih nat ciangin, isih dong mah a na phawk velval mah in kisi tanghial hi, a na phawklona ding zatui tuamtuam te ki ngah kim zo lo hi.
Kawlgam ah bel kumpi te mahmah in, cidamna ding in, a budget koih uh tawm lua himhim khin, socialist program vive tawh kikalsuan lai ahihman in, zato, syavuan syamah, health center, zatui zaha kicing zo nai vet lo hi. A beisa hunsung in GDP ii 2% bek healthcare ading kizangh aa, Thein Sein kumpi in GDP ii 4.5% zatding pulaak khia hi. Zatui bawl company hon khat kinei saam ahihang in a kisam zah ii 35 percent bek kibawl zo aa, adang te gamdang zatui kizang lai hi. Health insurance kinei lo hi. Mihau teng kibawl zo aa, mizawng te anat ciang sih ding bek ngak. Srilanka gam bang kum 27 sung civil war nei kinken aa infrastructures tampi agam sung kisusia hi mah tase leh Education leh Heath Care pen free in a kumpi in pia khia zo mawk uh hi. Tua zong pen 26% GDP bek azat hipan lai hi. India bang pen, Srilanka sang gamlian zaw, hauzaw tham ahihang Health Care pen free sak zo lo. USA zong tua bangmah hi.
Muhzia, Sandan leh Deihsakna
Mai lam ah, Zomi nungak tangvalte UNO Head Quarters ahi Geneva khuapi leh, New York khuapite ah ahizong in, internship training kah ding in hong kuan ziahziah thei lai ding uh hi. Tua thamlo in UNO office te ah nasem zong ih om toto theih nang lungulh huai mahmah hi. Gentehna Lawyer sin khat in ama field pen human rights tawh kisai ahih leh UNO ah Human Rights lampang, na zong sem toto thei ding. Secretary ding in laisin khat in zong, UNO zumpi ah mailam hun in internship kah in sem toto thei ding hi. Medical doctor maw, engineer maw eima field ciat tawh kituak in UNDP maw UNICEF maw mun tuamtuam ah sep thei ding mun tampi om ding hi. India te pen amimal zong tam in, koi koi ah kicing zo kawikawi mahmah hi. UNO zumpi ah a na innteek kei khawng na om veve uh hi. Zomi khangno te zong mailam hunsung ah UNO nasem tampi a om theihna ding in tha kong pia nuam hi.
Zogam leh zatui zaha
Kuamah tunzawk meengmeenglo na, ih Zogam khuata te ah zatui zaha a tun ding baih hetlo hi. Mobile clinic tawh gamtuamtuam pan Zomi te un, fund zong tawm in a hun hun in hahkat zel uh hi. Kumsial in zopzawh ding baih tuanlo aa, a semte ading zong baih den lo kha ding hi. Fund zon na mahmah haksa pen leh kilawm hi. Volunteer a kipumpiak ding bel om thei in ka um hi. Tulaitak a Zogam ah a omsa NGO te un kumpi zato bek azuan te zatui zaha leh check-up bawlna te ah huhna pia ci in kigen. A hizong in, tua NGO tuamtuam temah tawh ei Local NGO te mobile clinic aa ding, khuata te ah nasep khop theihna lampi mailam ah om in ka um hi. Tua hi leh fund ding pen tampitak lungkham omlo tuam ding hi. India kumpi in zong zatui zaha tampi a mawkpiak om aa, UNICEF leh a dang tuamtuam te un zong zatui zaha a mawk hawm om hi.
Media:
DVB media te January sung, Tedim ah a pai khit a kipan, na a ki pulaak khiate tung tawn in, Syavuan zong hong kibehlap zaw deuh in, lungdam huai mahmah hi.
Tonzang khua ah, Syavuan 1, Blue Staff 1, sawtpi sung Nurse 12 bek om aa, mimal phazah pen 29816 kim bangin kiciamteh aa, lupna 25 om hi. Syavuan 5 a omna ding mun hi ahizong in Syavuan 1 bek om hi. Tun Nurse 20 bang om ta ci in kiza.
Cikha zato ah lupna 16 om aa, syavuan 2 a om ding pen, khat zong om lo.
Tedim zato pi ah lupna 100 om aa, Syavuan 7 a omna ding mun ah a beisa hun sung, Syavuan 2 bek bek om hi. Tedim ah mimal 89430 bang om in, mimal 10000-15000 omna ah Syavuan khat ta om ding dan ahi hi. Syavuan kicing ki neizo peuhmah nailo aa, Syamah zong khuata te ah a kicing in kinei zo nai peuhmah lo hi. Health Center zong a kisam na mun tam peuhmah lai hi. Mon State ah mimal 100000 om na, Syavuan 6 bek om aa, Chin State ah bel mimal 100000 omna syavuan 60 bang om hi ci in health ministry statistic sungah 2009 kum in ki ciapteh hi. (man nawnlo thei khading hi, syavuan tampitak Zogam ah sem nuam nawnlo ai ciang)
Thuklai zato ah Syavuan a omlo zawh kum 30 val bang phata cin in kigen. Syavuan amu ngeilo khuami tampeuhmah ta. Tu in Syavuan 1 ki koih kikding ci in kiza. Dr. Sandy Luunu Pu Suan Pau monu tung ding hih tuak hi.
Zogam ah Syavuan te bang hang sem nuamlo hiam icih ciang in, khasum tawm lua aa innkuan nuntakna ding baihlo, tate zong sangkahsak na ding baihlo cih hi pi pen hi. Zangam khuapi sung hi leh clinic pan in side income tampi ngah thei lai uh hi. Gamdang te ah Doctor te un 2000 $ bang asaan aa leh ei kawlgam doctor te in, 1000 $ ciang beek sang leh kilawm ding hi ci uh hi. Kawlzang aa syavuan man tung te un Kyats tein 1 khawng ngah aci om hi. Zogam ah kumpi nasemte pen khasum azahnih sangsak uh hi. Gentehna postman te, sang aa pyadaa te un kyats tein 1½ bang sang uh hi. Sangsya service neisa te un kyats tein 2 kiim sang uh hi.
Tonzang huam sungah, naupang te sungpai, luak leh cisa tawh 2014 kum in 22 bang si hi. Khuata ah nu le pa te in, nau ngekte kepzia khoizia ding a kician in theikim lo uh hi. Dehydration hangin a si hi a, cikhum leh cii tawm tawh tuihel in pia leh sihna pan tampi kidal zo tuam ding ahi hi.
TB natna tam thei pen hi kici hi. Medical trip pai ciang in, Tonzang gam ki nasia pai phadiak hi. Tonzang zatopi ah dentist, ha syavuan omlo a hih man in, Tedim zato ta ki zuan zaw hi. Datmaan na ngawn kizaih nading om lo. Tonzang zato pi ah, cina lupna 25 om. Oxygen a kipan meiset, tutphah, van kisam tampi om.
Tedim zato pi pen, tu laitak hoih mahmah aa, gynecologist numei en syavuan om, bone specialist, guh syavuan, dentist ha syavuan cih bang om dimdem aa, NGO ahi Save the Children te in zatui zaha a bei teng sik ahiman in, kumpi zato pen, bel acih mah in kibel ciat hi. Kumpi zato bek ah a lumte NGO te in huh hi. Tua man in, kumpi zato mah kidel ciat hi. Zato lup maaksak ni sum kila lo hi. Nidang in cileng zato ngamdaai mahmah aa, tu in a hih leh hong gamlum kik hi. Zatui zaha zong a khong in a piak om aa, check-up zong amawkna in ki etsak hi.
Budget: UNO in zong, a budget pen hawmthawh mahmah aa a mau deihzah le lungulh zah in sum le paai tawh semkhia zo kisa lo uh hi.
Palai sep: UNO in a thu le la tawh na tampi bel sem uh hi. A tamzaw pen negotiation cihdan palai sepna hizaw aa, USA gamdan in aanaa tawh vataih giap cih te om khol lo zaw hi. Civil war om nate ah palai bek sem thei aa, khatzawsang vakaap theilo hi. Thu dang khat pepeuh ah zong palai sep pen, amau nasep pi hi zaw hi. Leitung kumpite hoihlo na, company te hoih lo na, politics lam lem asak lo na munte ah nasetak genpihding pen a mau mawhpuak hi, ahizong in aanaa tawh sem theilo hi. A khauh pen leh UNO pan huhna tuamtuam te ahizong in, ngamdang tuamtuam pan huhna te ahizong in khaktan sak phot ding cih ahi hi.
Zomite Hamphatna
Voice kinei: UNO ah luut theihna khuan ineih ciang in, voice a kinei suak in, tua pen adiakdiak ei Zomi te aading in, a khuanazii hoih mahmah khat hi gige hi. Thu phamawh khat pepeuh a omciang in, ei muhdan leh deihdan zong nasetak in ki pulaak thei pah hi.
Geneva UNO zumpi mai ah, Chair tutphah golpi khat ki koih aa, meter tampi saang ding hi, a khe khat kitan vetse hi. A deihna bulpi pen, gam khat peuh zawng khaal leh agam veng te’n zong a haksatna thuak pih veve hi cih thu ahi hi. Khee 4 tawh a kip tutphah pen khe 3 bek tawh kip nawnlo hi. Leitung gam tuamtuam te zong amau bek dingtang thei tuanlo uh hi, gam khempeuh interdependent hi gai hi cih lakna a hi hi.
A simbeh nuamte
1. Breakout Discussion Groups Read here
2. Presentation Titles Abstracts Read here
Comment piaknop aomleh...