Pyidawtha Sialsawm a thupitna ~ Kap Za Khai
Thupatna :: Tanglai Zomi pupate pen ngeina le tatzia ahaute ahih banah tuate tawh kizomin ngeina lam tuamtuam, thukhun tatziate leh ngeina pawi tuamtuam a neite ahi hi. Dr. H. Thangtungnung ii thukanna sungah Zo ngeina pawi nam (6) om a; Sialsawm pawi, Tualsuang-at pawi, Bangtung Kithoih pawi, Haitungmut Kithoihna pawi, Sumtawng Kithoihna pawi, Khuado pawi cih bang teng hi. Hih pawi teng lakah Sialsawm pawi leh Khuado pawi bek i theihkim hi a, tua tegel lakah zong Khuado pawi mah Zomibup ii theihkim hi leuleu hi. Sialsawm pawi pen Zomi atamzaw in tuhun ciangin kizang khol keileh kilawm a, adiakdiak in ei Pyidawtha khua bekmah kilim bawl mahmah hi. Tua manin hih thului thulu om bangin Pyidawtha Sialsawm cih leh pawi ii thupitna tawm en ding hi hang.
Pyidawtha Sialsawm Pawi Thu
Sialsawm pawi tangthu tawh kisai in pawi a kipat khiatzia leh amin khiatna genna atuamtuam om hi. Sialsawm pawi pen anno pawi leh lawm an nek pawi a ci zong om hi. Bangbang ahi zongin Sialsawm pawi tawh kisai in thukan laigelhte gelhna pawlkhat en masa ding hi hang. Pu Thang Khan Dal in Sialsawm Pawi tawh kisai a gelhna ah: “Ni dang hunin khua laizangah tual kizik in kumsim in tua munah guahtui hong man nading ngetna in Dopikha (April) hunin dawi biakna kinei in TUALBAWL kici hi. Tualbawlna ah gamdawi, gundawi cihte kisamin guahtui hong man nading, ih ciin ankungte huihsa guahsia in hong suksiat sak loh nadingin biakpiakna vok khat kigo hi. Kumli cinsim in sial tawh biakpiakna kinei ahih manin sialsawm a ci zong om hi” ci-in na pulak hi.
ZCLS secretary semlui Rev. Suan Khen Mung in zong KHUADO PAWI cih thulu tawh Laizom laihawm sungah thului gelh a, tua sungah Sialsawm tawh kisai a genna in “Khangluite in lopawi khit Zing kha (April) sungin nei uh a, tua pawi a uapna un pasalte in zaangsial beng masa uh ahih manin a sial ben uh tapsak in SIALSAWM kici hi,” ci hi.
Dr. Dal Lian in zong Siamsawm Pawi cih thulu tawh Lamka’ kum 2000 Millenium Khuado Pawi Magazine sungah thului khat a gelhna ah, “Pawlkhat ten Sialsawm pawi bawlna ah biakpiakna om a, tua biakpiakna ah mihing nangawn tawh a kibiak hun om hi ci uh hi. Tua banga mihing tawh biakpiakna pen naakpi taka sawm vaihawm kul ahih manin SIALSAWM ci uh hi,” ci-in gelh a, abanzom ah, “Sial pen Zomite khawi ganhing lak pan a lian pen leh tam a manpen hi a, mihing tawh kithoihna zong biakpiakna lak pan a mulkim huai pen leh man a sangpen ahih manin hih pawi pen Sialsawm kici hi, a ci pawl zong om hi,” ci-in Sialsawm pawi pianzia thunih hong gelhkhia hi.
A tunga laigelhsiapi thumte’ Sialsawm pawi tawh kisai gelhziate i etkhit ciangin tun Pyidawtha Sialsawm tawh kisaina tawh kizui-in Pyidawtha khuami Pu Vung Cin Pau’ gelh Sialsawm Pawi thu tawh Sialsawm pawi thu khup ding hi hang. Khanglui pupate pen lokho mi na hi uh a, neek leh dawn ding cingin kumsim in khaici na phum uh hi. Khua zangin lopawi aman uh ciangin Hausa upate vaihawm in bang hunin Tualbawl ding, bang tawh bawl ding kam kumin a neih lian pen uh Sial tawh Tual hong bia uh hi. Lopawi a man khit ciangin tangko pa kiko in Tual biakni ding tangpi zasak hi. Tual biakna ah siampipu makiahna tawh Tual na bia uh hi.
Siampipa in Phui a sam ciangin ka neih lianpen uh Sial tawh hong bia ung ei’ kum hoih, kum pha hong pia oh, guahtui pha nitang pha hong pia oh, hong hausak oh, hong cidamsak oh, sa minthang gal minthang hong mansak oh, ka mel uh hong hoihsak oh, ci-in na ngen uh hi. Tual tan ni-in Sial kigo, vok kigo a, tua ni pen khuazang SIALSAWM ni hi. A zingsang ciangin nupite in han ah pai uh a, misite luguh koihna saungbuk sunga luguhte lakhia in ki-um likiai in a sa puak uh sasin, salungte umsak hi. A zuu puakte va tulh uh hi. Sialsawm a kipan kha khat sung sa a bet uh pen sabeng ci loin “sawng beng” ci uh hi. Sialsawm a kipan kha khat sung a mat sate uh “sawng sa”n ci uh hi. Tua hun sung a mat uh gamsa kheli nei peuhmah “Mualsuah” uh a, khua mualah hanla sa-in thau lawn uh hi. Tua a sawng matsate uh khua zangin bak khat ciatin hawm to uh hi.
Pyidawtha Sialsawm A Thupitnate
Pyidawtha Sialsawm pawi bawlna hangin a thupitna tampi om hi. Tuate a nuai-a bangin a banban in gen lehang;
1. Tanglai Pupa’ ngeina hong phawksak den hi
Atung a kigensa mah bangin Sialsawm pawi pen tanglai pupa’ ngeina zui-a kibawl den pawi pen tuni dongin Pyidawtha khua mite bekin kilim bawl ahi hi. Zogam sungah Zomi khua tampi a om hangin Sialsawm pawi kum sim hoihtak leh kician taka bawl pen Pyidawtha khua bekmah cileng kikhial lo ding hi. Zomi bup ii theih leh bawlden pen Khuado pawi ahi hi. Ahi zongin Pyidawtha Zovontawite i omna peuhah Khuado leh Sialsawm pawipi nih i bawl den a, tua in tanglai pupa’ ngeinate khangthak mite hong theihsakna bek tham loin ngeina itna leh thupisakna lungsim hong guatna zong ahi hi.
2. Khuasung Khuapua kipumkhatna lungsim hong pia hi
Kum simin Sialsawm pawi a bawl tangtang pen ei Pyidawtha-te bemah ihi a, Pyidawtha khua sunga omte hita leh, Malaysia, Singapore, Australia, USA leh Thai cih bangin leitung gam tuamtuam a om Pyidawtha mipihte’n zong Sialsawm pawi a bawl tangtangna uh hangin i lungsim tekah lungdamna, kipaakna leh angtanna i nei ciat hi. Pawi bawlna ciat ah kimawlna, biakpiakna kinei ciat ahih manin lungsim, kha leh pumpi kipumkhatna hong neisak hi.
3. Topa Pasian tungah Thupha Nget ding hong theisak hi
Sialsawm pawi pen tanglai in anno pawi zong kici thei a, lo ah an apo khit ciangin khuasiam muhmawh pute ahi khuazing khuavak tungah thupha ngetna pawi ahih bangin, tuhun ciangin Tapidaw kihi tamah leh tanglaizia bangin a pawi bel kibawl lai a, dawite tungah thupha kigen nawn loin Pasian tungah thupha ngetna leh khaici tuhzawh lungdam kohna in hih pawi kibawl ahi hi. Khaici a tuh mihing hi a, gah hoih teh hoih a piangsak pen Pasian ahih manin i ciin i tuh ankung leh khaici ading Topa Pasian tungah thupha ngetna leh lungdamkohna Sialsawm pawi ni in i zatna pen a thupi mahmah ahi hi.
4. Unau leh Behsung Ki-itna Ankuang hong umm khawmsak hi
Pyidawtha Zovontawite pen pa unau, nu unau cih bangin annek khopna a nei zelzelte hi a, ahi zongin hih Sialsawm pawi sungin annek khopna kilim bawl zaw deuh hi. Nidang om khopna ah satawi bek kila taleh, Sialsawm ciangin vok luangkhat kigo ngiat ahi hi. Nidang in khat leh khat kilungkim lo, ki-awl mawh lo hita leh Sialsawm ni ciangin unau teng ki-uum liliai in maitai takin pawi i muak hi. Sialsawm pawi in i lungsimte hong lawpsak in unau, behlephung sung hong cidamsak thei ahihna kimuthei hi.
5. Minam sungah i tumdangna hong kilaang khiasak hi
I cihsa mah bangin Zomibup ii theih pen Khuado pawi bekmah hita a, Sialsawm pen abawl tam nawn lo hi. Tuhun ciang Sialsawm pawi kum sim a bawl tangtang pen Pyidawtha zovontawite bekmah hi cileng kikhial lo ding hi. Hih banga Zovontawi tampi lakah ei Pyidawthate bekin i omna peuhpeuh ah Sialsawm pawi bawlna pen a lamdangpi hong suak banah Zongeina a kemte, a it te, tanglai pupate’ ngeina a kem toto-te ihihna, midangte sangin a tumdangte ihihna hong kilangsak hi. Hih in Sialsawm pawi i bawl tangtangna tungtawn a i tumdangna ahi hi.
Sialsawm Sunga Kidophuai Thute
I khua sungah leh Pyidawtha vontawi-te i omna gam tuamtuam ciat ah Sialsawm pawi i bawl tek a, a tunga i gen bangin a thupitna tampi a om bangin alang khat ah i kidop ding thu zong tampi mah na om cih phawk ding kisam hi. Sialsawm pawi sunga i kidop ding thute in:
(1) Sialsawm pawi pen zuu nekna bek a hun zang lo ding:
Inn pupi, inn papi leh inn nupi takpi Pasian biakpiak ding phawk lo zahin zuu nene, zuu khamkham in tate, tute don lo zah dongin zuu nek ding hoihlo hi. Khangnote zong zuu ne-in gualnuam cip ding kilawm lo hi. Sialsawm pawi ni pen nuntak siangtho tak leh lungsim siangtho taka bawl ding ni ahih manin zuu nekna tawh hun manphate beisak huailo hi.
(2) Sialsawm pawi pen sa nek hun ding bek a ngaihsun lo ding:
Sialsawm pawi bawl nadingin innkuan tanau tekin vok kikhawikhol in Sialsawm tun ciangin kigo ciat hi. Tuani khuazangbup sung sa vive tawh kidim zihziah in sa kine zihziah hi. Sa tawh kibawl pawi ahihna tawh sa nek ding ahih hangin i lungsim sungah sa khen ding, sa seel ding leh sa nek ding bekbek ngaihsutna pen Sialsawm pawi ii ngimna tawh kipeel hi. Nidang dawi biak lai-in sa gawhna pen dawi thoihna hi a, tuhun tapidaw sungah Sialsawm sa gawhna pen pawi-an dinga kigo hilel cih phawk ding thupi hi.
(3) Sialsawm pawi pen gualnop hun bek in ngaihsun lo ding:
Sialsawm pawi tunma in khuasung makaite’ ngaihsut siamna tawh khuasung khawkte kikhenin Sialsawm Football kidemna kineiden hi. Thupi mah taleh mi pawlkhat in tua bekmah pawi sung thupi ngiahsun in biakpiaknate awlmawh nawn lo uh hi. Pasian biakpiakna sangin kimawl ding, lawmlegualte tawh zuu saite ah gualnuam ding leh annek khopna inn ah gualnuam ding cih bangin om uh hi. Khangluite’n gualnopna khopna, sa nek leh zuu nek khopna bekin a zat uh hangin, tuhun Tapidaw sungah tua bang tat ding kilawm nawn lo ahih manin i gualnop leh zong Topa sung bek mahah gualnuam ni-in i noptat leh zong Topa’ mai en kawmin a kilawm bangin noptat ni.
(4) Ei’ hangin Sialsawm pawi vang kisamsak lo ding:
Tanglai pek panin tuni dongin Sialsawm pawi ii ngimna pen tanglai in dawite aihkeh tuhun ciangin Pasian tungah thupha ngetna pawi hi a, siangtho tak leh lipkhap huai taka bawl ding pawi ahih manin ei’ lungsim kiuk zawh lohna, zuu le sak nek kidop theihlohna hangin pawi a nawngkaisak leh pawi vang a kisamsak te hi kei ni. Sialsawm pen lawm annek pawi ahih hangin tua pen nidang dawi biak hun lai-a tatzia hi a, tuhun ciangin Pasian kibia ta ahihna tawh kizui-in a kuama peuh in pawi hun sungin gamtat luhek leh lungsim kiuk siamna tawh i pawi vang pia ciat ni.
Thukhupna
Dr. Dal Lian in “Sialsawm pawi pen Zomite biakpiakna lah hi, ngeina lah hi, nopsakna lah hi,” a cih bangin Pyidawtha ah zong kizang takpi hi. Dr. Dal Lian genna sungah Sialsawm pawi ii zia thu thum kimuthei a: biakpiakna, ngeina leh nopsakna cih teng hi. Biakpiakna cih sungah tanglai pupate’ bangin dawi kibia nawn lo a Piangsak Pasian kibia ta in i Sialsawm hun ciang Piangsak Pasian tungah thupha nget ding ahi hi. Ngeina cih thu ah dawi biak ngeina luite nusia in pupa’ ngeina hoihte kemcing in tapidaw hihna ngeina thak tawh kalsuan ding thupi hi.
Nopsak cih thu ah Sialsawm pawi pen zuu leh sa nekna bekbek tawh ei’ sung bek nuamsa in om ding hi loin tua ni in lungsim pumpi siangthosak sitsetna tawh Pasian maiah lungnopna, tawldamna neih ding hizaw hi. Tua bangin Sialsawm pawi bawlna thu laigil i theihtek kul hi. Tua manin Pyidawtha vontawi khempeuh in Pa Thang Khan Dal’ kammal bangin “I Sialsawm pawi pen lawki hun lai-in dawite tungah guahtui nget biakpiakna hi in tuhun ciangin i biak Pasian tungah ngetna pawi i suahsak ding thupi hi,” cih thu i omna mun le gam khempeuh pan phawk tekin Sialsawm pawi nuamtak zangciat ni. Kap Za Khai (Photoh)
Laibu etkakte
- 1. Dr. Dal Lian, SIALSAWM PAWI: Laibusaal Volume One, a kaikhawm Cinpu Zomi, Yangon: Grace Printing House, 2017.
- 2. Dr. H. Thangtungnung, Zomi Traditional Festivals and Sacrifices: an Analytical Study, http://www.etribaltribune.com/… acessed on 5.8.2019.
- 3. Pa Thang Khan Dal, Zomite’ Zia, Zat leh Kam Hau Upadi, Yangon: Hebron Printing Press, 2013 (Nihvei khetna).
- 4. Pu Vung Cin Pau, Zomite Pawi Thupite: Tuitawh Khua Tangthu Bu TKLP Golden Jubilee Phawkna, Compiled by Tuan Khua Cin, Kalaymyo, 2012.
- 5. Rev. Suan Khen Mung, Khuado Pawi: Laizom, Khol 1, Hawm 19, October, 2004.
- 6. Zomi Zingsol Magazine 7th Anniversary, Yangon, Myanmar, 2006.
Comment piaknop aomleh...