Makai hoih ih cih kua te hiam? ~ Kolbe Tuangpu
Ih pu ih pa te hun lai in ih pu ih pa te ki makaih zia siam cih tak na siam uh hi. A makai te makaih na siam mahmah uh aa, na ciim in, na pil mahmah uh hi. A nung zui te zong na thu mang tek mahmah uh aa, ki uk dan te nuam mahmah a hih manin nun tak nuam na sa mahmah uh hi. Hun hong ki kheel kheel ciangin ki uk na hong ki lam dang toto mawk aa, gammi te nuntak zia leh khua sak zia zong gam ki uk zia tawh ki tuak in hong ki khel to to pah hi.
Hong uk kumpi te in a mau thu ngiat tawh tha gum hatna zangin a mau deih dandan in hong uk gawp gawp mawk uh a hih manin aana (by force) nuai ah gammi te ki khang to hi. Aana nuai ah ki khang to a hih manin en zong ih nuai aa ih makaih sunsun mi te aana mah zangin ih uk suk nuam pah hi. Hih mun ah anna (by force) zang thei mi te makai siam ki ci hi.
Hih Aana tawh ki makaih na pen tu ni tu hun ciang dongin zomi makai pawl khat te in hong zang kha lai mawk uh hi. Gam ki uk na zong hong ki khel hiai hiai mah bangin ih minam ih makaih zia te zong ih laih hong kul ta hi. Makai ding te in makai hoih hih theih nading ih han ciam hong kul ta aa, ih sin hong kul ta hi. Pilna leh siam na hong khan toh ziah ziah mah bangin zomi sung ah zong mi pil mi siam ih makaih mi te lak ah zong tam pi om ta hi cih ih theih kul hi. Ei makai ih hih manin ei a pil pen a siam pen a thu thei pen hi pah hi hang cih phiuphuau pah ding hi thei lo hi. Ka nasep na khua tuam tuam te pan hih makai te hih na tak tak, kei leh kei in ka theih ngiat ka muh khiat ngiat a hihi.
A picing makai ih hih theih nading thu pawl khat ki muam dih ni.
i. Makai hoih ih cih te pen a tawntungin thu maan aa, ci tak den hi. Thu maan na leh citak na a nei makai te a nung zui ten it in, muang uh aa, a ma tung ah ki nga ngam pah uh hi. A thu maan lo makai khat in nung zui sawt vei nei thei lo aa, a tawp na ah a mah leh a mah nangawn zong ki muang zo nawn lo ta hi. Nung zui a nei lo mi kua mah makai ki ci ngei lo hi. Na sep na khempeuh ah thu maan in ci tak a hih manin sung leh pua nei thei lo pah hi.
Sum leh paii lam sang ah zong ci tak in thu maan a hih manin a cih bang bang a nung zui ten tha nuam tak in sem pah uh hi. Ngah na ding leh ham phat na ding te ah zong, huai ham lo, ang sung ding bek khual lo aa, a nung zui te ngah zah ding a man man in pia den hi. Ha za lo hi. Na sep ding a om ciang a nung zui te ham phat aa, ngah na ding leh ham phat na ding a om ciang a mah ki ham phat tuam deuh se cih te nei lo hi.
A nung zui te khan toh na ding khak tan lo aa, taw sawn in pan tah zaw hi. A nung zui te a mah bang in mi muan huai a suah theih na ding deihsak in, hilh in makaih hi. leitung ah thu maan na leh cih tak na a deih lo, a lang pan kua mah om ngei lo hi. Thu maan citak mi te in pawl hau in lawm hau uh aa, mi khempeuh in it in muang uh hi. Mi pi lung sim la zo uh hi. Mi vei ngiat uh hi.
ii. Apicing makai khat in a paina ding lam pi thei aa, a tun na ding mun ki cian tak in thei khol hi. Ih tun nop na mun thei mel lo piin mi ki makaih thei lo hi. Kua man zong hong zui nuam lo ding uh hi. Ih tun nop na ih tel mahmah hangin, ih tun theih na ding lam pi ih theih kei leh cik mah hun in tua mun tung ngei lo ding ih hih manin, gam mang lel ding hi hang. Makai picing khatin ngimna tup na picing nei aa, tua mun tun theih nading lam pi tel tak leh ki cian tak in thei hi.
Tun nop na mun a tung sa mi te bek in makai sem thei hi. Theih na tawh makaih na pen a picing makai hih na tak tak a hihi. Sin kawm leh sep kawm in makaih na pen lau huai pha mahmah hi. Mit taw khat in mitaw dang khat a makaih dan tawh hong ki bang ding hi. Sin masa, thei masa in la na sin sateng na siam mahmah khit ciang bek in makaih in. Tua in makai pi cing hih na a thu pi mahmah nam khat a hihi.
iii. A picing makai khat in, a na sep na khempeuh ah, lung luut na lawpna leh kinna nei tawn tung hi. Makai khat in a na sepna khat peuh peuh tungah lung luut na, lawpna leh kin na nei kei mawk leh lawh cin tangtun na cik mah hunin nei zo ngei lo ding hi. A makai pen pen in (project)ngimna tawh nasep na khat peuh peuh tungah lung luut na leh it na lawpna hong nei kei mawk leh a nung zui te in bang ci lung luut ding aa bang ci kin mawk ding uh hiam? bang ci sep mawk ding a hi hiam?
Bang lawp na hong nei zo mawk ding uh a hi hiam? Makai khat in a makaih sep na tungtawn in nasep sil bawl na te a nung zui te sang a kin zawk, a lawp sep zawk, a lung luut sep zawk kul hi. Alung luut lo a nung zui te nangawn zong a lung luut theih nading un tha a piak den aa han thot den zaw lai hi.
iv. A picing makai khatin, a makaih mite tungah zah tak na cik mah hun in ngen ngei lo ding hi. A nung zui mi te tung ah mi zah tak dan hilh zaw ding hi. Kei hong zah tak un ci ngei lo ding aa, a gam tat na tawh a nung zui te zah tak dan ding lak ding hi. A nung a zui mi te dei dan nei loin zah tak na pia tawntung ding hi. Mi ih zah tak bawl ciang in mi te in ei hong zah tak bawl pan uh hi. Hong zah tak un ih cih cih sangin mi dang te zah tak na pia le hang mi dangte in za baih zaw uh aa mang baih zaw uh hi. Kam tawh gen gen sangin gamtat na tawh lah khiat na ngeih zaw aa ki za zaw tham tham hi.
v. A picing makai khatin a nung zui te lung sim tel cian sitset hi. Mi pi te lung sim thei masa lo pi in makaih a siam kua mah om ngei khollo hi. A om leh Aana tawh mi a makaih te hi zaw hamtang ding hi. Aana tawh mi makaih na pen kip suak kho suak ngei lo hi. Makai picing khat in a ma kaih mi te lung sim tel masa a hih manin, a ma lung sim lam ah a kaih theih nading in a makaih mi te lungsim zol siam uh hi. A ma ngaih sut bang lian in a makaih mi te ngaih sun sak thei uh hi. Mu khol sak thei uh hi. a ngim na a sawm na mun a tun theih nadingin a mi te lung sim a ma lam ah kai zo tawn tung uh hi. Aana (by force) zat kul lo in, a mi te lungsim thu zawh zo den uh hi.
vi. A picing makai khat in a mah leh a mah ki muan na (Self-confident) nei tawntung hi. A hoih lam leh a pha lam ding in na ngaih sun den thei hi. A mah leh amah a ki muang lo makai ih cih pen, a paina ding mun a thei cian mel lo, a lam pi ding tak pi zong a tel mel lo mi te a hi uh hi. Thei buang thei lo buang tak in, thu ih gen ciang mi cih tha dah ei leh ei nangawn in ih gen tak pi a thei mel lo ih hihi.
Ih tel mel loh thu khat a gen ding in mi pi mai ah hong ki sawl leh ih ci ling kal kal keei mawk hi. Ih ci liin kal kal na pen ei leh ei ih ki muan loh man a hihi. Ei leh ei ih ki muan loh na pen ih tel loh man leh ih thei tak mel loh man na hi gige zaw mawk hi. Ei leh ei ih ki muan theih nadingin, ih tun na ding mun ih tel sit set kul masa aa, a lam pi ding leh ih pai dan ding ih tel cian mahmah masak ding kisam hi. Tua khit tak ciang bekin ei leh ei ki muan na ih nei thei pan ding hi.
vii. Apicing makai khatin a makaih mite tungah hehpih na leh itna nei tawntung hi. A ki sap dan uh tawh ki zui in a huh theih na mun mun ah a nung zui te huh in panpih hi. A dongtuak vat a nung zui te lak ah a om khak zen zen leh a ma ip sawk liangin a dong uh huk pih uh hi. A dah akap a nungzui te tawh dah khawm kap khawm uh aa, a nuam mi te tawh zong nuam khawm thei uh hi. It na leh hehpih na a nei lo makai tein na sep tangtun ding bek bek mah ngaih sut pi in nei a hih manun, a nungzui te/ a nasep pih mi te haksatna leh buai na tuam tuam muh sak manlo a hih manun a mau leh a makaih mi te ki kal ah, ki hal na hong piangin hong lian semsem aa, a tawpna ah tua ki hal na pen ki hal suak na hong hi thei mawk hi.
Ki kal ah ki hal na a om khak ding a picing makai te lung hi mawh mahmah uh a hih manin a om khak peuhpeuh ciang a hun lap in phop theih te phop meng meng uh aa phop theih nawn loh mun te ah lei dawh lai uh hi. A mi te a khah suah loh nading in a ki za dah kampau gamtat na te ki dawm khinkhian den uh hi. Apau ma un sawm vei bang ngaih sun masa phot uh hi.
viii. Apicing makai khat in a mah muan huai mah mah khin ta a hih manin a nung zui a makaih mite khempeuh zong a mah bangin a muan huai ding in ngaih sun pah uh hi. Nasep na khempeuh ah a paidan ding leh a lam pi ding bek hilh ziau uh aa, a dang a cian lai khempeuh a nung zui te khut sung ah aap siang sitset lel uh hi. Thu neih na leh thu khen sat na ding khempeuh a nung zui te khut sung aap pah hi. Sum leh paai zong a ki sap na dan dan tawh ki zui in zeek theih khuan pia uh hi. A zat zah ding teng gen in aap ngam lel uh hi. A muan mite muan a bang lo a om khak leh, tua pan a ma khen sat na tawh ki zui in thu nung vai hawm pan hi. A picing makai khatin a mi te tung ah muan na kip tak in nei tawntung uh hi.
ix. A picing makai khatin tung lam pan uk suk na leh thu neih na khempeuh makai khat ii khut sung ah let cip na pen deih lo ding uh hi. Nung zui te deih na tawh ki zui in ki makaih leh ki uk na hong lung gulh zaw ding uh hi. Thu neih na a lawm te tawh a ki bangin hong nei nuam zaw ding uh hi. Sep khop neek khop liai liai mah hong bul phuh nuam ding uh hi. (Democratic leadership) Mi pi deih na tawh ki makaih na hong zang ham tang ding uh hi. ( leadership on centralization) cih ki makaih na pen a tam zaw mipi deihna hi lo a hih manin hih bang tawh makaih a siam te pen makai siam ki ci lo hi.
Hi bang makai te pawl pen Hitler of Germany, Lenin/Stalin of Ruassia, Mao ze dong of China, Beneto Mussolini of Italy, Napoleon of France, Saddam Hussein of Iraq cih a tuam tuam te a hi uh hi. Makai siam ih cih te pen Democratic lam pi tawn aa mi a makaih siam te a hi uh hi. Tua bang makai te pen, Abraham Lincoln of U.S.A, Mahatma Gandhi of India, Nelson Mandela of South Africa, Martin Luther king of USA, Aungsan suh chi of Myanmar cih te a hi uh hi. Makai tuam tuam te in makaih dan lampi tuam tuam nei uh aa, a hi zongin a nung zui te khempeuh khantoh na ding leh nop tuam na ding ngimna tawh gam leh mi te a makaih te pen A picing Makai te ki ci uh hi.
x. A picing makai khat in dei dan na cik mah hun in nei ngei lo ding hi. Dei dan na ih neih ngei ngei leh paam paih leh gup tuam mi nei ding ih hih manin ih nung zui te khen nih in a khen suak ding hi hang. Ki khen na hong om nak leh kiam suk na man than na lam a ma nawh hiai hiai ding ih hih lam phawk tawntung ding hi hang. Kipum khat nain tha hat na hi aa ki khen khap na in tha zawm na man than na a hihi.
Hih pen theih tawn tung ding hi sam hi. Dei dan na kam mal na ngawn ma kai te in a pau khiat khak ding ki dawp huai mahmah hi. Eng pau pau na hangin zong ih nung zui te ki khah suah thei hi. Mi a kap kap mi a ko ko makai pawl khat ei lak na ngawn ah om lai mawk ih hih manin ei Zomi sung ah zong a picing makai ih hih theih nading han ciam leh sin toh beh beh ding ki sam hi.
xi. A picing makai te lung duai tawntung uh hi. Thu sau pi aa ding ngaih sun khol uh hi. Haksat na tuamtuam hong tung mah ta leh lung tom in lung ham aa, A heh ciang pau loh ding pipi khawng pau gawp, a ki lawm lo piin gam ta khial gawp, cih te nei ngei lo uh hi. Vot dide den uh aa mai tai hiuhiau den uh hi.
xii. A picing makai khat in “Kei” cih kam mal zang ngei lo ding aa, “Ei” cih kam mal bek hong zang ding hi. Hak satna khat peuh peuh a om ciang bang hang piang hiam ciin thu hong kan lo ding aa, bang cih leh hih haksatna pen siang sak thei ding ih hiam? Cih lam pi hong zong zaw ding uh hi.
Thu khup na
A picing makai hih theih nading pen kicing khin ta cih theih ngei lo hi. Sin toh toh ding leh sin beh beh ding bek kisam hi. Makai ih cih pen a neu khat tawh a ki bat hang a tak tak kan le hang tui pi mong a neih loh mah tawh hong ki bang ding hi. Khang khat in zong makai hoih te makaih siam dan tuam tuam te ki kan zo lo ding a hih manin, a hih thei ciang ciang leh zuih zawh ding ciang ciang lam pi a tung aa te tung tawn in zui le hang ih ki makaih zia te hong picing zaw sem sem ding aa, a picing minam leh a picing khantoh na tawh a khang to ding te ih hihi.
A makai nuam ih kituh sangin makai te makaih na lampi te thu mang takin a zui zo nung zui hoih hih zawh na ding han ciam zaw ni. Zomi sung ah tu lai tak ih makai te zomi te tuan na tembaw hawl te na hih man un lung sim picing leh ngaih sutna bucing tawh lung duai takin ih tem baw nong hawl theih na ding uh leh ih ngim ih sawm na mun nong tun pih zawh na ding uh hong han ciam uh. Thu hong nget sak den hi ungh. Gen khialh gelh khialh lung kim loh na a om leh hong ngai dam un Tunnu Zogam min tawh…. “To pan zogam leh zomi te thu pha hong pia ta hen.” Lai gelh Kolbe Tuangpu (A Social worker) KMSS – Kalay
Comment piaknop aomleh...