Gam leh Minam te’ phuhpi phahpi (Foundation for Nation Building) ~ Rev. Dr. Pau Khan En
Sia Suan Khan Tuang leh a lawmte vaihawm siamna tawh eimi te kimukhawm a thu kikupna Zoom Conference hong geel in kei zong May kha 25, 2020 ni nitak nai 7:00 pan in thugen hun khat hong pia uh a lungdam tak in kagen theih sun kagen hi. Ka thulu ding in Democracy lam azuan i Kawlgam leh i Zomi nam ading lungngai kawmin Gam leh Minam te Phuhpi Phahpi ka na ci hi. Tua leh tu kikal tua ka thugen laidal hongngen om kheukho a ke’n lah laidal in na bawl kha lo citciat kahih man in adeih te neih theih ding in atom in hilai ah kong post hi.
I PUHPI I PHAHPI TE (Foundations)
1. PASIAN (God)
Pasian pen na khempeuh abawl leh acing akem Pa leh khang tangthu ahei ahawl Pa (the Lord of history) a hihman in Amah lo in ki khuasuak thei lo hi. Kum 1863 November 19 ni a America tual gal a asi galkap 51,000 te ading a kibawl Pensylvania State Gettysburg Hanmual Apna ah American te President 16 na ahi, Abraham Lincoln in minute 2 sung a thugen ( speech ) na ah thupi 4 nana gen a tuate in:
- 1) Pasian liim nuai a a om gam (a nation under God)
- 2) Taangpi taangta te phuh ki ukna (Government of the people)
- 3) Taangpi taangta te teel ki ukna (by the people)
- 4 ) taangpi taangta te ading. asem ki ukna (for the people)
ci-in nana gen a Democracy i hu laigil, lungput leh lunggulhte na genkhia ahihmanin tulmawh kamciin suak pah hi. PASIAN LIIM NUAI A OM GAM ci in Pasian mah phuhpi phahpi in na nei hi.
Kum 1961 kum In American te a 35 na President pa John F. Kennedy in President angah khitphet in gamsung kalsuan zia ding ngaihsut pih ding in gambup ah mimci teel taangci teel a, ateel milpil misiam 150 lak ah Germany gampan a Hitler thah ding lau a hong galtai German theologian Paul Tillich zong hong sam a, a ciah ding uh ciangin asap mi khempeuh ban nohset a Paul Tillich kiang ah “Paul aw, nang kong sapna a hangin” America gam pen Pasian liim nuai a kiphut gam (America to be a nation under God) ahih ding lunggulh lua ka hih man hi” ci ngiat hi.
America gam a makaih khempeuh in agam uh Pasian liim leh vang nuai a kiphut gam ahih ding deih lua uh ahih man in nasim a a zat uh a dangka tung nangawn ah ” Ko Pasian muang ung” (In God We Trust) cih tuang sak uh hi.
2. THUMAAN NA (Honesty – Truth)
A nihna i phuhpi i phahpi ding in Thumaanna a hihi. Makai te leh nautaang khempeuh mimal sim in thumaanna I neih ding kisam hi. Pasian in hih theih hetloh nasep khat nei citciat ;a tua in ZUAUTHEIH LOHNA ahihi. Hih thu bulphuh nuam i hih man mah in Zomi te in Vaphual pen I minam ciaptehna vasa nangawn in i nei hi. Pha hi Thumaan lahna i minam vasa leeng mang sak lo in PHUHPI PHAHPI in nei ni!
3. KI PUM PIAKNA (Comittment)
Minam kip khat I siuah na ding in makaite leh nautaangte mimal sim mimal sim in i nasepna i mapan pan napeuh ah i kipumpiak ding kisam hi. Makai nih tawh hithu ka kip sak nuam hi. Esther kumpinu in Babylon gam a a Judah mipih khempeuh thah mai nading thu a theih ciangin, Ni thum sung angtang in thu nangen un. Tuaciangin kei kumpipa kiangah kava pai ding a hih thusia thu hoihlo a kiphel kik theih nading thu ka va sung ka va ngen ding hi “Ka sih leh zong asi ka himai ding hi ” (If I perish. I perish— Esther 4 :16) ci hi. Esther kumpinu in aluang kham in a minam sihpih ding in ahinna pia khia ngam hi. ZOMI Esther te aw koilai ah na om uh hiam?
A nihna I et ding a kipiakhia makai pa pen England te Prime Minister Winston Churchill a hihi. Germany te gal hongtho in Holland gam hong sim uh ciang in England Prime Minister pa Chamberan in nan ngap lo In aza panin khawl hi. Kumpipa George Vi in 1940, May 10 ni in Winston Churchill Prime Minister ding in koih a, amah’n zong Gal sung Kumpi (War Cabinet) ding vai hong hawm pah lian hi. Hih hun laitak lian in bel gamsung mi atam zawpi in “Galdo dah ni, lut zaw ni, mi tawm sizaw, taktak ding hi hang “hongcih keei uh ciangin Churchill hong kamkaa a thu (speech) agen in ah” I lut ngeingei kei ding hi. I do ding hi.
Tuipi tung ah i do ding a mualtung leh zaanglei ah zong i do ding hi. Takkheh Kapa tapa hing! Katha kangal, Gim leh tawl, Kasi kanaai, Kakhitui kanaptui leh Kakhuaul ka khuasa hongpia ing; Do lua ni, do lua ni ” hong cih gem gem mawk ciangin kua mah kua mah in do kei ni lut zaw ni aci ngam hong omnawn khia lo in galhanna sisan hong lut ciangin bel asi masa nuam hong kituh ta uh hi. Makai Winston Churchill lawh ahihi. Makaite hang tak a kipiakkhiatna bangzah a thupi leh hupha ! I nasep mapanna tektek ah kipumpiakna neih kul a tua in igam leh i minam kip nading a I phuhpi iphahpi hipah hi.
4. MUHKHOLHNA (Vision)
Makai te in muhkholna i neih ding kisam hi. I makaih I Minam leh I Pawlpi koici kalsuan pih ding cih mukhol in mipi nautaang te zong I muh kholh sak theih ding kisam hi. Lai Siangtho sung ah Eygpt gam pan a Khanan gam zuan a mipih te a makaih Moses pen a mipihte tawh abuai zelzel na uh ahang in makai Moses in ama’ muhkholhna ( vision ) ahi Khanan gam leh lampi ah a, atuah theih ding uh haksatna teng pen amah kiabek in mu veuvau in a mipihtte a muhkhoih sakzawh loh na hang hipi pen hi. Muhkholh khawm ding (shared vision ) kisam a hihi.
America gam a saltang Negro mite suahtak ngah zawh kum 100 cinna Pawipi August 28 1963 in Washington DC Lincoln Phawkna Inn tualai zaang pi teng ah bawl uh a mivom bekbek 250, 000 bang ki khawm ziahzuah zen uh hi. Kum 1863 kumpek in Sal pan a Suahtakna ( Emancipation ) ngah zo napi uh Maivom Maikang kideidanna leh kinetniamna ( racism ) pen bei thei nailo thamlo in suksia semsem a Baptist Minister Martin Luther King Jr. leh alawm te makai in nang uh hi.
Kum Zacina Pawipi a siim mipi 250, 000 tekiang ah “Mang Khat Man Khin Ta Ing” ( I have A Dream ) Ni khat ni ngeingei ciangin Keivom leh Tuuno bang in maivom tate leh maikang tate mualtung , tuipi kiang leh zaanglei ah hong vaak khawm hial hial ta dng uh hi. Mang khat man khin ing ci hi. A mipih te atunpih na ding mun thei in a mipih te zong thei sak, lungtho sak in lawp suah hi. Gam makai, biakna makai te aw, i mipih te I tun piihna ding mim I thei takpi hiam? Muhkholhna VISION I nei takpi hiam?
5. SEPKHAWM NA (Participation – Team work)
A nga na i gam leh i minam ading a i phuhpi i phahpi ding pen sepkhop bawlkhopna ahihi. Panmun, Omna leh Sep mun Bawlmun i nei tek hi. Politics, Kumpi nasep, Aituam nasep, Biakna nasep cih bangin I nei dimdiam hi. Atung a ih gen sa bangin Pasian bulphuhin Thumaan na leh Kipiak khiatna (commitment ) tawh i sem tek ding hi. Ahizong in akulna munmun ah i sem khawm lingling ding hi. I makai te hong makaihna te a khel lamlam in (negative) la lo- in i sem khawm ding hi.
Leitung buaina tampi lak ah Pawl 300 val bang kipawlna WCC pen khauh tak leh sang tak a kum 12 sung viilvel amakaih thei Rev. Dr. Philip Potter in hih bang a ka makaih zawh na pen ka neutung a kanu hong pattahna Methodist khasung nuntakzia (spirituality ) leh England gam a ka sangkah lai in cricket ka kimawl a tua in mi khat bek siamna leh aituam vai tawh gual zawhna kiingah zo lo- in panhuanna ( team work ) bek tawh gualzawhna kingah zo bek ahih lam hong hilh hi. Hih thu nih te hang bek in WCC ah kum 12 sung asem zo hing , cingeu hi.
Hih atung thupi ngateng i gam leh i minam kilamna ah I neih ding kisam pen ding hi. I makai Zogam Siampi H.E. Msgr
Felix Lian Khen in a Zomi pihte hong thuhilhna ah, mapan khop ding hong hihna in taang a ipu ipa te paunak, “Neek khawm lim, puak khawm zaang” cih hong phawk sak den hi.
Akhupna ah Rev Dr. Martin Luther Kiing Jr. In a makaih amivompih te kiang ah I nasep Minam kideidanna (racism ) suksiat ding pen uaikaaikaai lo in kinsep ding hun hita hi. Tua a hihman in;
- Na leen theih leh leng In (Fly ! !f you can fly)
- Na leen theih kei leh taai in (Run ! if you cannot fly)
- Na taai theih kei leh pai In (Walk ! If you cannot run)
- Lam na pai theih kei leh zong awmtaal in (Crawl ! If you cannot walk)
Mun khat peuh ah taang lo in om het kei in la mailam nga in kikhin himhim in a ci nuam lua sengseng a hihi. Kong it mahmah ka Zomi pih te aw, tuantual lua khinta hihang ! Khut killen kawm in kikhahsuah Io- in taai khawm dih ve ni. Topa in thupha Hong pia tahen! Rev. Dr. Pau Khan En

Comment piaknop aomleh...