Gam leh Minam’ khantoh nang thusim (2) ~ Khup Lian Thang
Gam leh minam te a khantohna dingin a hang tampi a om ding lak pan in, a gam makaite’ makaihzia leh nasep a siamna tungtawn in a thupi kikhelna piangsak uh hi cih pen a nial omlo in a ki sangkim thei ciat thu khat ahi hi. A khangto gam leh minamte’ makai khempeuh phial in a kilawm a kituak in a mipi te pahtawi siamna, panmun hawm siamna leh a tungsiah a nuaisiah khempeuh tawh na sepkhop siamna cihte na nei kim ciat uh hi. Vaihawm siamna, panmun piaksiamna leh a kipia panmun tungah citak leh thumang takin septheihna pen makai khat leh nungzui khat aa dingin a thupi penpen leh neih loh a phamawh siamna khat ahi hi.
Tua bangin a kilawm akituak in makiah leh nungzuih siam theih na dingin, amau’ utna a mau’ lungsim deihna bek ultungsak lo in, a gam leh a minam’ mailam ding lunggulh ngiatna lungsim a neih loh uh phamawh masa hi. Tua bangin ahoih a man lungsim leh gelsiamna bulphuh in a seppihte tawh a vaihawm khawm liailiai nak uh leh, gualzawhna a ngah pelmawh ding uh hi. Ahih hangin tua bang lungsim a neih kei zenzen uh leh, a vaihawmna khempeuh ah khialhna leh guallelhna tawh ki dim den kha ding uh aa mite sangin khangto lo zaw, haizaw, a nuntakna uh tuantual zaw kha ding uh hi. Tangthu sunga a sem khawm diamdiam te leh ahi lunglung gam makaite thu a nuai ah tawm kikum suk dih ni.
Ni dang lai aa kumpi gam lianpi te
LST lui sungah kumpi gam a vanglian mahmah te’ gualzawhna thusim te en dih ni. Joseph pen a sanggamte’ zuakna hangin Canaan gam pan in Egypt gam ah sal dingin na tung hi. Tua hun laitak in leitung ah a vanglian penpen kumpi khat ahi Egypt kumpi Faro in amang khia dingin thong sung panin Joseph na sam khia hi. Joseph in kumpipa’ mang khia thei bek tham lo in, hong tung ding kialpi leh haksakna pan in koi ci ki dal ding, koi ci ki gin kholh ding cih ngaihsutna hoihte zong piakbeh thei lai hi.
Egypt kumpi ahi Faro in zong, Joseph muang mahmah pah a, amah leh a zi’ tung simloh Egypt gam khempeuh tungah thunei pen ding leh a uk a vaihawm dingin ukna thuneihna khempeuh pia hi. Joseph pen Egypt gam mite, Egypt gam leh leitang, Egypt kumpi pa aa dingin a kisam mahmah a thupi mahmah mi khat ahihna pen Faro kumpi pa in tel mahmah hi. Kua minam kua biakna koi pan hong pai, hamlua moilua lai cihte tawh thu khensat lo in a kilawm a kituak a kisam bangin vaihawm a siam mahmah Faro ahi hi.
Faro vaihawm siamna hangin Joseph pen gam ukpi khat suak a, tua hangin Egypt gam ii tuahkhak ding kialpi pan in suakta uh a, a ansaal vuah a khol uh buhte te a zuakna hangun Egypt gam pen leitung ah gam haupen leh gam a vanglian pen ahihna khangto semsem leh kip semsem pah hi. Faro kumpi pa ii makaih siamzia leh sep ding a kilawm bangbangin a sepna pen etteh tak mahmah hi. Tua mah bangin Joseph in thuman leh citak takin Faro aa dingin nasem pah aa, vangnei mahmah thunei mahmah hita se le kumpi pa dembawl a mun luahsawm cih bang om tuanlo hi. A thuman a citak nungzui hoih mahmah khat ahi hi.
Babilon kumpi te’ hauhna leh a vangliatna pen a ki mangngilh theilo leh aki gengen tangthu a hi hi. Babilon kumpi Nebukhadnezzar in Isreal minamte sila dingin man a, tua a sila te sung pan in a tei a ciim te hoihtak in pantah in ama kumpi’ gam a khantohna dingin zangsiam aa vaipuak lianpipi te zong a pia hi. Daniel leh a lawmte’ tangthu tungtawn in kimu thei hi. A kumpi gam leh a mipite’ a hauhna leh a khantohna ding bek en lian in, a sila te a hi phial zongin Daniel pen a gam uk ding, a mipilte a makiah dingin koih ngam hi.
Tua bangin a vaihawm siam Babilon kumpi gam pen leitung’ tangthu ah gam thupi leh gamhau khat ahihna pen a lamdang hetlo hi kici thei hi. Nebukhadnezzar kumpi hong si in, a tapa Belshazzar in kumpi hong sep ciangin a pa’ vaihawmsa teng, a pa’ thu dotpi mipil teng zong na mangngilh in Daniel zong na mangngilh kha hi. Ahih ahangin alamdang mahmah, kumpipa inn kawm tunga Pasian in a lamdang a kit el zolo lai a at ciangin, tua laimal ii khiatna a let dingin Daniel sam kik a, alai ki at ii a deihna teng Daniel in gen thei hi.
Daniel in, kumpi pa in a kumpi gam teng minam dangte khutsungah khahsuah dinga a sawtlo in amah zong asihna ding thu a gen hi. Kumpi pa in ama’ gam a ki phelkapna ding leh ama sihna ding agen ahi Daniel pen bangmah cih lo bek thamlo in, pahtawi in a gam ah a zalian thumna in pahtawi beh lai hi. Babilon kumpi pa kithat in Media kumpi pa uk hun sung ahi zongin, Parsia kumpi pa in ahi zongin Babilon gam la in uk uh hi. Tua kumpi te in hoihtak in Daniel bawl uh aa ki ukna za lianpi mah na pia veve uh hi.
A galte a sila te ci in en neu lo in amau’ kumpi gam aa dingin neihloh a phamawh Pasian’ zat mipil khat ahihna tawh panmun na pia uh hi. Tua bangin vaihawm siam a gelsiam kumpi te leh kumpi gam pen a hauhding a vangliat ding mah na hi mawk hi. Tua mah bangin a uk a makaite zattak siam in a kipia vaipuakte hoihtak a sem Daneil dan in mipil nungzui te a omna gam pen a hauh ding a khantoh ding mah ahi hi.
Khangthak hun aa kumpi gam lianpi te
Galpi nihna lai in British Empire te in Germany te’ hangin a Empire tokhom uh hong kilok in a lauhuai mahmah dinmun na tung ngei uh hi. Tua laitak in British te’ a gualzo party ahi Conservative Pary makai leh Prime Minister ahi Neville Chamberlain’ makaihna pen ki muangzo nawnlo hi. Tua ciangin Chamberlain in a dinmun len tentan selo in ama thu in Prime Minister a sepna pan khawl hi. A Conservative Party’ makai sepna bel amah mah in sem suak hi. Prime Minister mun a laih dingin ama ii khutnuai aa Minister panmun khat a len ahi Winston Churchill kitel hi.
Churchill in Prime Minister asep ciangin, Chamberlain pen a party makai leh gam aa dingin pello a kisam mipil khat ahihna hangin British Emipre aa dingin panmun a thupi thumna Minister mun khat tavuan pia kik veve hi. Chamberlain in zong akipia vaipuak pen hoihtak leh cihtak tak in sem hi. Gam leh minam aa dingin a kisapna mun ah khut ki len in na semkhawm uh hi. Chamberlain aa dingin Churchill pen hunkhat lai in ama nuai ah asem ngei himah ta se leh tu in ama ii a pu hong suak ta hi. Churchill aa dingin zong Chamberlain pen hun khat lai in ama pu ahih ahangin gam leh minam aa dingin kisam ahih manin aana pipi in ama nuai ah asem dingin vaipuak na pia veve hi.
Amau gel kikal ah ki batlohna tampi om aa, galte tawh kilemna bawl ding or ki kap suak ding cih vaitawh kisai amau makaite kikal ah nakpi in kinialna hong om hi. Churchill in ahih leh ih sih dongin galte do ding hihang a ci pawl hi in, Chamberlain ahih leh galte tawh kilemna bawl ding a ut pawl ahi hi. Tua vai hangin amau Conservative Party kikal mahmah ah zong ki thu tuaklo uh hi. Gam ki ukna vai ah Churchill pen a makaizaw ahih hangin, party ki ukna leh paizia ah Chaamberlain pen a makai ahi hi.
Minam khangto leh a lungsim picing mahmah uh ahih manin Chamberlain in ama lungsim khiam zaw a, Party bup kipumkhat in Churchill a dinpih nangin a party bup makaih hi. Tua bangin buaina haksatna gal lianpi a gam bup a a tung laitak in, amau sung a ki khenkhap gawp theihna ding dinmun pan in hong suakta uh a, ki pumkhat in thu vaihawm khawm liailiai uh ahih manin galpi nihna ah hong gualzo uh hi. A sepkhopna, vaipuak a ki piak siamna, a kipia vaipuak tungah nungzui siam leh kician takin na a sepna te, tua bangin a picing lungsim puakzia a nei British Empire makaite’ picinna leh a nampi lungsim pen etteh tak mahmah hi.
2008kum USA te’ Democratic Party tang aa President a dem dingin Barack Obama leh Hillary Clinton hong kidem uh hi. Khauhtak in kam kinial, a muhna uh siangtak in ki pholak in a ki cinlah nate uh a ki pholak in ki nak dem mahmah uh hi. Tua kidemna ah Barack Obama in hong zawh ciangin Clinton in lungdam pihna leh President kidemna dongah gualzawhna angah na dingin thupha paih beh lai hi. Tua mah bangin Obama in zong, Clinton pen mi thupi leh numei pil a hihna pahtawi in zahtakna pia hi.
A langlam party ahi Republican Party tawh 2008kum US President kidem na ah Obama in hong zo hi. President khit ciangin a thupi pen ahi Secretary of State panmun ah asepsak na dingin Obama in Clinton sam in vaipuak pia hi. Clinton in zong lungkim takin tua panmun sang pah hi. Tu madeuh lai aa nakpi takin a kidem aki khawk ziahziah tegel pen gam leh minam aa dingin nasepna ah khut kilen khawm in na hong sem khawm thei ziau uh hi. President Obama’ thu vaihawm siamna pen etteh tak mahmah a, Clinton ii lungsim picinna zong etteh tak mahmah hi.
USA aa gam makai khemepuh in hih bangin a picing lungsim nei ciat phial uh aa, tua pen amau ngeina khat zong hita mai hi. Hih pen gentehna khat tampi lak pan in khatbek hi lel in, avek un a picing nampi lungsim nei khin ciat uh hi. Panmun kipia siam, ki sang siam uh hi. Gam leh minam aa dingin amau’ deihnate nelhsiah masa uh a, tua angsung lungsim te kheng in, na sem khawm thu le la vaihawm khawm diamdiam khawm thei uh hi. Hun khat lai in aki dempih thupi a sak luatloh mikhat ahi phial zongin tua thupi a sakloh a dempihpa pen amau’ makai asuah ciangin hoihtak in zahtaksiam pah uh a, hoihtak in vaihawm khawm in a kalsuan diamdiam thei minam picing te ahi uh hi.
Kumpi leh makai hoihlo Belpawl Gam
Kawl mite in ngeina hoih hetlo khat nei uh hi. Amau kumpi gam a kipna ding ahih nak leh midang khempeuh a langkhat aa te khempeuh that ngam lel uh hi. Kawl mite kumpi tawpna pen ahi Thibaw Min (1885kum) bangin a ma kumpi tokhom akho a kip na dingin a pianpih sanggam 80 val bang cikzet huai takin that hi ci-in kiciam teh hi. Tua bangin gamta lo in, tua a sanggamte panmun pia dingin, amau mun ciat ah amau siamna ciat tawh gam leh minam aa dingin na a nasem khawm liailiai uh hileh Kawl mite tangthu zong tu aa dan ciang hilo in khangto zaw leh a kumpi gam a mualliapna pen na lungleng huai lo zaw tham kha ding hi.
Tua bangin a gamtat giapgiap na hangin mipi in kumpi te it zolo leh deih lualo hi ding hi ven, Belpawl gam in suahtakna a ngah ciangin kumpi tokhom (amah aom nawnlo hang asuan akhakte kikan tuanlo) guat kik ding piak kik ding kammal khat zong kiza kha nawn lo hi. A om ahi phial zongin mite theih khom zah dong dingin vai lianpi thu lianpi khat na hi nawnlo hi. A khasiat huai leh a lungleng huai mahmah ahi hi.
Belpawl Gam a piang khiatna dingin amakaipi ahi General Aung San in gambup makaih in mipi’ itna angah na hangin haza leh a lungkimlo makai mipil pawlkhat hangin gam sungah buaina hong kipan litlit hi. Minam It party makai khat ahi Galon U Saw pen, Belpawl gam phut in Brithish Empire te tungpan suahtakna ngahna ding tawh kisai Aung San-Atlee thukimna letmat a thuh dingin England ah General Aung San te tawh a apai khawm ahi hi.
Ahih hangin General Aung San tawh a deihna kibat lohna hangin letmat thuh lo in Kawlgam hong ciah kik uh hi. Tua meizom in amah makai in General Aung San na suamlum pah hi. Suahtakna ngah nailo in Belpawl Gam tangthu ah sisan hong tak pah zezen hi. Makaite in gam ii mailam ding khualna tawh panmun hoih mahmah apiak hangin lungkim zolo in kiphatsakna bulphuh in makaite apum hawmthawh gawpna ii a gah ahi hi.
1958kum, 27th April ciangin Belpawl Gam aa party lianpen ahi AFPFL zong khen nih in kikhen a, U Nu leh U Tin te makaih pawl leh alang ah U Kyaw Ngein leh U Ba Swe te makaih Socialist pawl, cih dan in kikhen hi. U Nu makaihna pen Clean AFPFL ci in, U Kyaw Ngein leh U Ba Swe makaih pen Stable AFPFL ci in kipawlna amin laih uh hi. Hih makai te kipawl khawmin ding khawm thei uh hi leh 1962kum in General Ne win in zawhtawh thu tawh gambup thu neihna la ngamlo kha thei ding hi ci-in mipil pawlkhat in gen hi.
Bang hanghiam cih leh hih makai teng pen General Ne Win in a zahtak mahmah leh a kihtak mahmah teng hi in, amau makai teng akikhen ciangin cih tham sa nawnlo in ama ut bangbangin na sem ngam hi, ki ci hi. Panmun hawmsiam lo, nungzui te in zong nungzuih siamlo, mipi te leh gam bup ii mailam ding sangin mimal deihna a ultung sak zawkna ii a gah ahi hi.
1988kum kitelpi ah Aung San Suu Kyi’ makaih NLD in a gualzawhna angah hangin, tua hun laitak in gam ki ukna leh thu neihna a len ahi galkap makaipite in panmun na ap nuamlo uh hi. Bek thamlo in a gualzo tangmi khempeuh thong sungah den beh zawsawp hi. Tua hangin Belpawl Gam ii khantohna ding kum 20 zekai sak ziau hi. 2015kum ciangin NLD in khatvei hong zo leuleu hi. 2008kum gambup thukhunpi hangin panmun a thupi mun 3 pen galkapte mah in len tentan lai hi.
2008kum gambup thukhunpi laih theihna ding lampi te zong khak cip uh aa, tua in Belpawl gam a khantohna ding panin nakpi takin lampi na khak toto lai hi. Galkap makaite in Gam leh minam mailam ding khual vetlo ahihna kimu thei a, a tung aa tanglai gam liante’ kumpi leh tuhun aa gam khangto te’ makaite leh nungzuite’ neih ahi a picing lungsim puakzia tawh ki nak khaih mahmah ahihna ki mu khawm thei hi.
Zomite ee le?
Khatvei mipi kituah khopna khat ah ahi bangbangin a gen ngam siapa khat in thu gen aa, “Zomite’ Kipawlna khawng, pawlpi khawng, minam sung beh sung khawng ah buaina hong piangsak pen kua mah dang hilo hi. Hih amai a tu, puan hoih zelzal silh a, shoes hoih mahamh bulh in a tu zelzal te’ khen khapkhap ki hi lel hi. Bang hang hiam cih leh hih mipi makaite a kilawm a kituak in mite panmun pia nuam lo, mipilte midang te zang siamlo uh hi. A tei apil tea a dingin tua kipawlna ah amailam ding kikhak sa uh ahih manin pusuak in pawlpi thak phuan uh hi.
A langkhat ah, makai panmun kipia mahta leh amau deihdan lianbek in a pawlpi uh paipih nuam ahih manin pawlpi thak phuan veve uh hi. Tua hih amanin mipi te ii hoihna ding deihsakna sangin amau ii deihna bek a ultung sak mipil makaite hangin mipi leh pawlpi te kikhen kham pahpah hi. A nung lam pek aa a tu, bangmah thu theilo khat in minam, biakna leh pawlpi khawng bangmah hong cih zolo hong buaisak zo peuhmah lo hi.”
“A ki khenkhap khit ciangin, amakai teng pen thuthei leh mipil vive ahih manun nuikhawm lingling kik thei, ankuang um khawm kik thei lel uh hi. Ahih hangin bangmah a theilo mipite ahih leh kikhenna a om khit ciangin khuakhat tuikhat na ngawn a ui nangawn uh a ki thuah khop ding deihlo in ki mudah mahmah uh hi. Tua in minam aa dingin bangmah tawh aki teh zolo dingin supna baina tampi piangsak hi.” ci-in ama tuahkhak tungtawn in thu na gen ngei hi. Kawlmi te in ciamnuih na khat nei uh a, Kawl mite mi khat bek om leh lumlum, mi nih om khawm leh mi dangte gen siasia, mi thum om khawm leh nih kipawlna in a khatpa gensia, mi li om khawm leh khen nih aa kikhen ci-in a kipumkhat theihlohna, a hih diamdiam theihlohna uh ciamnuih leh citak in ki gen uh hi. Zomite ee le?
Minam dang biakna makai minthang khat in,“Zomite pen a khut sungah Guitar khat om peuhleh pawlpi phut ngam pah uh hi” ci-in Pasian aa dingin a hangsanna hong pahtawi ngei hi. Lamkhat pan en le hang, ki khenkhap ding kipawlna thak phuat ding ding haksa salo nungzui siam leh makaih siam ki omlo hi ci-in zong kila thei gige hi. Tu tadih in tua mah zong ihihna hi kha thei ding hi.
Zomite paunak ah “Hausa thu leh naupang thu” ci-in a neu pen pan in a lianpen dong ki thutuak takin kamkum khawm thu vaikhawm diamdiam leh a ki thupi sim diamdiam ngeina a nei Zomite ih hi hi. Ih ki ciaptehna in ciam pello vaphual tawh a ki ciamteh minam te ih hi hi. Tu ni in tuate in damdam in hong taisa ta hileh ki lawm hi.
Tanglai aa a vanglian kumpi gamte, tu hun laitak aa a vanglian kumpi gamte, leh a khangto hetlo a zawng mahmah Belpawl gam ii makaite’ makaihzia te saikak kawmsa in khatvei hoihtak lungngai kik ni. Tua te tungtawn in Zogam leh Zomite’ khantohna dingin pilna in laktheih ding tampi om ding ahih manin hoihtak a lungngai kik dingin itna tawh kong zawn hi. Tun kipat hun ta hi. Ih zekai kha ding hi. Lungdam, Khup Lian Thang
Reference:
- Lai Siangtho bu
- Churchill, Roy Jenken
- Myanmar gamvai et kikna (1948-1988), U Kyaw Win
Comment piaknop aomleh...