A maanpen i minam min ‘Zomi’ ahi hi ~ Dr. Dongno
Sanggam u leh nau, Tu hun ciangin, mi pawlkhatte-in, CHIN leh ZOMI a tuamin kikhen bang khatin i ngaihsun kha hi. Zomi tawh official takin ong ki sam nai lo tadih ahih ciangin Chin nuai mah ah i om lai kul phot hi. Cik ciangin ZOMI tuam om ding cih ki gen thei nai lo ahih ciangin Chin leh Zomi mah gen khop loh phamawh lai hi. Mi tampi-in thu ki thei lo ahih ciangin, Zomi a saang thei nai lote in ong tel ding deihna zong ahi hi .Zomite mahmahin zong i dinmun akho, akip ahihna i tel ding zong ka deihna ahi hi.
A maanpen i minam min ‘Zomi’ ahi hi
I minam min, ‘national name’ ding bang hoihpen, dikpen taktak ding hiam ci-in, CHIN, LAI leh ZOMI deih tekin i ngaihsutna tuamtuam zong kigen ciat hi. Hi bang i minam min ding pen athupi mahmah khat ahih ciangin i tangthu bul kanin, i minam ong tawisangpenpen i zon ding kisam kasa hi. Tua ciangin a bulpen, a khangluipen, akippen i teel ding thupi hi. Ahih hangin tudihin i deih min official-in ngah nai lo i hih ciangin kumpi ong ciaptehna tawh, i deih kei zongin, i ngakngiungeu phot lai hi. Damdamin mikim in ong theih ciangin i san theih ciat hun ong tung ding i lamen hi.
Zanlam deuh in Pu Lian Uk in ong suah sak thu i sim khin zo ciat ding hi. A mah pen minam a vei khatin ka mu hi. Zong ahun, anuntakna kipia zo khat ahi hi. Amah tawh 1959 kumin Rangoon Arts & Science University ah ka kithuah uh hi. Zopau zong limtakin sin aa siam mahmah hi. Gen. Ni Win in upmawh thu bek tawh 1972-74 sung amah leh Zomi ulian pawl khat Yeekyi Aing ah, kei bek Insein ah, anunungpen in Mandalay ah ong kem khawm aa 1974 October ni 10 ni-in kei suakta-in ka ki mu nawn kei uh hi.
Tua alai at sung ah ama muhna tawh kisai agennate i et ciangin, i tangthu bulphuhna thanem ahihna ka mu hi. Tua ciangin ama deih minam minte-in i minam tawisang zo lo ahihna, tha nemna zong ka mu hi. Tua lai pen ama at ahih hangin, i sanggamte muhna leh deihna bulpi zong hizaw dingin ka um hi..
Tua ahih ciangin kei muhna hilai ah kong sung khia ding hi Limtakin nong sim sak nading un kong cial hi. Bang hang hiam cih leh i theih kim ding ka deih hi.I sanggam, Chin adeih lai-te theih dingin zong asawt lo-in Manglai tawh khat kong khak khia lai ding hi.
LAIMI, CHIN leh ZOMI, hih thu thumte Lian Uk genna tungtawnin kong kuppih ding hi.
1. LAIMI
Pu Lian Uk in “ LAIMI cih pen, abem leitung laizang pan ong piang mite cihna ahih ciangin man hi” ci hi. I tangthu i et ciangin I pu i pate hun lai-in leitung abem hi ci-in um ding cih pen, “Pu Thang Tin Lianin TV en hi” cih tawh kibang hi. Bang hang hiam cihleh, Portuguese-mi, explorer, Ferdinand Magellen in leitung bem ahihna na 1522 AD kumin lak khia zo pan aa tua hun nangawnin mi tul tampi-in leitung bem hi ci-in saang thei nai lo lai uh hi.
LAIMI leitung laizang pan piang cih pen i pu/pate upna hi aa legend ahihkeh, myth hi lel hi. I pu/pate-in “ Khuul pan i piang hi” acih bang lel hi aa taanglai upna hi-in thu takin i ciing nawn kei hi.. Lei sung pan mihing apiang khia om lo hi.
A taktakin, LAIMI cih min apian khaitna hibang ahi hi. Falam khua gei lam ah suang kuahawm lianpi khat om hi. Falam gam khanglui mite’n tua kuahawm pen LAILUN na ci uh aa, mi pian khiatna kuahawn ci-in, agen uh legend, tanglai upna ahi hi. Tua ahih ciangin hih LAILUN pen i pu i pate zaanggam, Kawlpi pan Shan kumpi Kyitthaungnyo in kulh ong lamsak ciangin, ong gawt bawl luat manin thuak zo lo aa mualtung ah i tai khit ciang aa amuh uh hi pan hi.
Kum 1600 AD kiim pawl dingin tangthu ngaihsut siamte’n ummawh uh hi. LAILUN pan aa piang cihna, LAIMI ahi hi. Tangthu aa i et ciangin, LAIMI pen zanmahdiak mi hipanin khangmoi lai mahmah hi. A taktak kuahawm pan mi piang khia om lngei lo hi.
Hih LAILUN pan aa piang LAIMI kici, tua kiimnai aa om mite-in, “ ei khua, ei veeng, ei mi” aki cihna uh hi bek aa, adang Khamtungmite kihel lo hi. Hih anuai aa, Pasian zat makai mipil masa Haka pan Rev Sang Ling in 5-7 March 1953 sung-in hibangin gen hi.: ” LAIMI kici kammal pen i minam-tawh-kisai min, national name, hi lo hi. LAI cih pen, ‘ ei khuamite, i geinai aa teeng mite bek ‘ cihna hi aa apua mi kihel lo hi.” ci sinsen hi. Rev. Sang Fen in “ Ka thukim pih hi” ci hi.
1983 kumin zong Falamte, MP ahi ngei, mipil, Pu No Zamin tua bang mahin, “LAIMI cih pen ataktakin LAILUN kuahawm pan apiang khia mite cihna hi aa LAILUN kiiim aa teng bek kicihna hi.” ci hi.
Tua ahih ciangin, kikumkhawm hi lo-in, 1953 kum aa Haka gam aa Pasian thu hilh mi zahtak, pastor uham nihte leh 1983 kumin Falam ah (MP a hi ngei),mipil khat i gente ki bang liinlian ahih ciangin thuman-thutak ahi hi. “LAIMI in Khamtung mi khempeuh, huam lo ahih manin i Minam Min, National Name hi lo hi.” ci ciat uh hi.
Lian Ukin, ” LAI cih pen Tedim lam ah zong ki zangh hi, gtn. Lailo, Lailui, Laitui cihte-in LAIMI ihihna ong lak hi” ci hi.. Hih khuate min Lai aki cihna pen, leitung laizang cihna ( center of the earth) tawh ki zopna, kinaina nei lo hi; thu tuampi tuak ahi uh.hi
Khamtung gam ah, khuahun zui-in mun leh gam nam thum in kikhen aa, mual sang dawn high elevation khua votna Thaangmual, Len Nupa, Innbuk mual cih bangte, Zolei/Zolam kici hi. Tua sangin aniam zawdeuh munte, ‘gamlai’ (intermediate region) hi aa, khua lum hiuhiau zaw hi. A niampen mun, gundung, gunpaang kimnai, khuahun asat mahmah na munte, “simgam” kici hi. Laitui, Lailo, Lailui-te, tua gam nam thumte lak ah a laita (intermediate), “gamlai” mun ah om ahih manin ‘Lai” tawh khuamin na ki phuak ahi hi, A hang dang zong om kha ding hi. Ahih hangin leitung laizang (Center of the earth) cihna hi lo meek hi
2. CHIN
CHIN cih pen i kim ipamte-in ong sapna uh min ahi hi. Khamtung mite kampau sung ah Chin cih kammal om lo hi. British gamkeekte-in mualtung gam teng ong uk ding ciangin, Chin Hills Regulation ki ukna dan bawl dingin 1896 kum sungin ong pai uh aa, ei, amite ong dong lopi-in, i veeng i paam ong sapna uh tawh August 13 ni-in ’Chin’ci-in min ong vawh ngiau uh hi.
Midangte-in ong sapna min cih pen ‘ahaang’ tuamtuamin om aa, ahoih / ahoih lo zong om thei hi. I pu i pate mahmahin tua Chin kicih pen saang lo uh hi.
Sir George Scott in hih bangin na ciamteh hi. ” Amau leh amau Chin kici lo uh hi. Ei (British)te leh Kawl mite-in, Chin ih cih pen ong sang lo-in zadah uh hi. Amau leh amau ZOMI (YO) kici uh hi” na ci hi.
G A Grierson in hih bangin “Chin cih pen tua mite-in amau le amau Chin kici lo hi YO (ZO) kici uh hi” na ci leuleu hi. Linguistic Survey of India.
U Thein Pe Myint, Kawlgam tangthu kiva mipil khatin, ” CHIN i cihte-in ong nial khol loh uh hangin a min uh amaan taktak pen ZOMI ahi hi” ci hi. (Withita Taing Tamaing Asa.1967 p 172),
Daw Khin Myo Chit- pilna sang nei, in “Yaw, Lusei, Thahdo, Naga, Kuki (Chin)-te avekpi un ZOMI hi khin uh hi” ci-in na ciamteh hi.
3. ZOMI
i..Pagan, Popa : Kawl gam kumpi khuapi masapen leh tu laitak a tourists-te muh noppen khuapi lui, Pagan pen Zo pau hi aa, “Pu gam” cihna hi” ci-in mipil tangthu siammasa Sia Ba Than in ciamteh hi. Popa mual zong “Pupa” cihna hi “ ci-in tangthu kante-in gen uh hi.
ii. ZO Kingdom : ZO KUMPI GAM : ZO kici kammal pen, Tang Dynasty Kumpi hun laipekin Sen Gam kumpi-taangmi, Fan Cho kici mipilpa-in AD 862 kumin hih bangin na gelh hi.” Chindwin gun kuam ah Kumpigam ( Kingdom) khat om aa akumpite uh leh a ukpite uh JO, Zomi kici uh hi” na ci hi.
Julia Lowell gen thuahna ah” nisuahna khanglam ah suangmanpha khuk om aa,, nisuahna lam ah Sengam om hi” ci-in na cian gen hi.
Hih ciaptehna pen i Zo tangthu, Dahpa thu tawh ki tuak hi. Dahpa-in thuksuang dingin suang ong puakte suang manpha na hi kha-in tua hangin hau in a khuazangun Ton pawi ni sagih sung bawl sak hi. Hau ahih manin, nasep kul lo aa, mite-in a thadah sa kha uh hi.
iii. ZO Country : Sir Henry Yule in 1508 kumin hih bangin na ciamteh hi.”Chindwin leh Irrawaddy kituahna nitum nalam ahZogam (Yo Country) khat om hi” na ci hi. Tu mahmah in zong tua kiim teng ah khuamun lui om aa, a tual biakna uh pi 13 a sang suangpi khat po lai in, tua kim aa mite-in Zo’ pasian ci uh hi. Falam Sangpi kum 100 cinna Magazine laimai 232
iv. ZO Nation : Italian Father Vincentius Sangermano in 1783 kumin,” Zomual dung nisuahna lam 20*30′ leh 21*30′ leilu lat. kikal ah ‘ Zo kici minam khat om uh hi ” . (Description of THE BURMESE EMPIRE, page 35).
v. ZO District: “Chindwin gun Ava khangdeuh ah gam khawkpi om a Zo Gam kici hi”, ci-in Rev. Howard Melcolm in ciamteh hi..
Vi. A tung ah, U Thein Phe Myint, Daw Khin Myo Chit ban ah Daw Aung San Su Kyi-te-in zong ZOMI mah ong ci ciat uh hi.
vii. “ZO, i minam bulpi min”: Rev. Sang Ling, -in hi bangin March kha, 1953 in Than Tlang gam Saikah khua khawmpi ah na gen hi. ” Ka neu lai un, “ZOMUAL (Yo Tlang) ah i piang hi” ong kici aa ZO pen i min bulpi, min amaan ahi hi.” ci hi.
viii. ZO, i minam min: Rev, Sang Fen in zong, Sia Sang Ling gen “ Ka thukimpih hi. ZO pen i minam national min hi-in ka um hi. Kei zong ZO khua pastor pa ka hi hi” ci hi.
ix. Rev Sang Ling leh Rev Sang Fente thukimna tawh Mar 5-7, 1953 ni-in Thantlang gam Saikahkhua ah Zomi Baptist Convention ki phut hi
x. Tua ban ah, Tedim gam sung pan leh, India panin, ZOMI i hihna tangthu kan mipil misiam tampite-in mukhia lailai uh hi.
Hih atung aa thute i et cingin, Lian Ukin “ 1953 kum aa aki bawltawm ma-in ZOMI om ngei lo hi” acih pen dawn ding kik kul nawn lo hi.
“ZO” pen pawl khatte upmawh bangin khua damna mun (zo) cih tawh min kiphuak hi lo hi. Zo ong pian khiatna bulpi i tangthu sung ah aki kan kik zawh nai loh hangin Tang Kumpi hun, 862 AD hun maa pek-in nisat mahmahna KawlGam laizang, Chindwin leh Irrawaddy gunpi nih kituahna mun teng ah Kumpi nam leh Minam lian-in i om lai in zong i pu/pate ZO/ZOMI na ki ci khin uh hi. Khuahun zui aa ki minvawh maimai hile hangh, tua hun lai-in i pu/pate-in ‘SIMMI’ na ki ci ding uh hi. A hiangin ZOMI mah na kici tenten khin uh hi.
ATOM IN GEN KIKNA
LAIMI : 1. LAIMI pen LAILUN kuahawm kiim-leh-paam a om mite bek kicihna ahih ciangin i vekpi ong huam lo hi. I minam min,national name,dingin qualify zo lo hi.
2. Tua ahih manin Rev Sang Ling leh Rev Sang Fente-in “ LAIMI pen i national name hi lo hi” na ci ngiat uh hi.
3 LAIMI ki-min phuahna LAILUN pen 1600 AD kiim pawl aa ki mu khia hi pan ahih manin zandiak thu ahi hi.Tangthu lam ah khangmoi mahmah lai hi.( Et kak pakna: Anuai ah ZOMI 862 AD lai-in record sung ah om khin hi)
4. LAIMI pen “leisung pan piang” cihna , khanglui upna hi aa, thu maan hi lo hi
A tung aa thute hangin LAIMI pen i Minam Min dingin ‘qualify lo’ hi.
CHIN : 1. CHIN pen midangte’n ong sapna min hi aa, i minam-tawh-kisai, national, min hi lo hi. (Sir George Scott, G A Grierson) 2. I pu/pate-in zong saang lo bek lo-in zadah uh hi. 3. A khiatna zong om lo hi
CHIN pen ei pau hi lo, khiatna nei lo, i pu i pate-in zong deih lo, ki saktheihpih nading om lo hi.
ZOMI: 1. ZOMI pen Fan Cho in 862 AD pek aa kipan i pu i pate kilawhna min hi ci-in na ciamteh sak viuveu hi ( adang ki mumu lai ding). Tua pen ama ciapteh kum hi bek aa tuama kum za tampi lai pekin, ZOMI kici khin ding uh hi. Tangtawng pek aa i minam min ahi hi.
2. , Mangkangte ong uk colonial hun lai-in Mikang mipil za lian tampite-in tua bangmahin ZOMI mahin ong ciamteh uh hi.
3. Kawl tangthu siam mipil tampi in zong ZOMI mahin ong ciamteh ciat uh hi.
4. Haka gam mipil, mi muanhuai Pasian nasem masa nihte in i minam min “ ZOMI hi”,ci-in teci pang uh hi. Tua hangin ZBC ki phut khia hi.
5. ka gen nai loh, Manipur, Mizo leh Tedim gam Zomi mipil, sawm thum valte-in zong ZOMI i hihna kho takin mukhia zo uh hi.
6. ZOMI kici min tawh i pu i pate-in Kawl gam laizang ah Kingdom, Nation, Country, District ci-in na uk ngei uh ahih ciangin bangzahin kisaktheihpih huai hiam? I Minam Min dingin akiphatsakpih huai ZOMI min khat bek om hi. Ka lungdam, Dr J. Suan Za Dong (Sydney, Australia)
Comment piaknop aomleh...