Laisiangtho tangthu ~ Peter Suumpi
Christian te in ih khutsung ah sim in ih tawi LAISIANGTHO pen Khasiangtho vangliatna tawh akigelh Pasian ii kammal te ahi hi.
Pasian’ kammal ihcih in bang ahi hiam?
Mi masa Adam pan kipan Topa Jesu nungzui pi 12 te lakpan anunung penpen nungzui pi ahi misiangtho John asih dong ciang nuntakna nei mihing ganhing te khempeuh aading Pasian in agen kammal te cihna ahi hi. Pasian’ kammal te pen mi te tung ah nam nih in hong tung hi. Amasa pen in Pasian ii khuavak thupha lamlahna tawh akigelh ahi Laisiangtho le anihna in nungzui pi hun akipan ih nu Catholic pawlpi in kam tawh ahilh sawnna tungtawn in mi kim tung ah hih Pasian’ kammal te hong tung ahi hi.
Christian te ii tawi LAISIANGTHO pen ih nu Catholic pawlpi in Pasian’ kammal hi ci in akhang akhang in ana hilh suksuk na hangin tu ni dong ciangin hih thu te LAISIANGTHO hi ci in Christian tampi takte in asang ahi uh hi.
Laisiangtho ih cih bang ahi hiam?
Laisiangtho ihcih pen Khasiangtho Pasian ii khuavak, lamlakna le Khasiangtho Pasian ii sawlna tawh akigelh Pasian’ ii kammal te ahi hi. Laisiangtho agelh khia abulpi te Pasian ahihi. Ahihang in mihing te hong zang hi. Hih Lasiangtho agelh khia te pen suakta tak in thu akhinkhai in amau ngaihsut bang agelh khia ding aa Pasian’ mi zat te ahi uh hi. Laisiangtho pen amuanhuai khang tangthu kigelhna bu khat zong ahi hi.
Laisiangtho sung aa lai te pen savun tung, singteh tung, sumgno tung cih te tung ah kigelh in kizial ahihman in nidang in Laizial zong kici ngei hi. Tu aa bang dan in laibu in om nailo hi. Tu laitak aa Christian te ii Laisiangtho bu sung aa akigelh masa penpen ahi Piancil le akigelh nunung penpen ahi Mangmuhna pen kum 1500 kim kihal hi. Kum tampi sung akigelh laibu tuamtuamte ki kaikhawm in laibu bukhat in akisuah huhau in laibusaal no kici hi. Bible akici laimal ii akhiatna pen laibu te cihna ahi hi.
Nidang lai in Pawlpi in LAISIANGTHO aman lian in agelh mah bang in, behlap, uang gelh le sim nop ding in akigelh laibu hon khat hong piang ngeingai hi. Khasiangtho ii lam lahna tawh Siadaw te in khawmpi hong nei toto in Pawlpi mi ahi Christian te aading kamtawh kivaikhak asiangtho Pasian’ thu te siksan in Laisiangtho man le manlo hong khen uh hi. Tua hun lai in Christian te kibawlsiat hun, saben aa kiben hun ahihman in Laisiangtho te bu khat le bu khat kaih khop nading haksatna tampi hong om hi.
AD 303 kum ciangin Constantine kumpi hong khan hun in Rome gam ah biakna tawh kisai suahtakna hong om ahihman in Pawlpi in athupi nasep te hong kipan thei ta hi.
AD 393 kum in Africa gam, Hipo khuapi ah Laisiangtho tawh kisai amasa pen Siadaw te khawmpi hong nei uh in tua lai ah khasiangtho lamlahna tawh aman le amanlo hong khen in kipsakna hong neu uh hi. Ih nu Catholic pawlpi in tuni Leitung buppi aa kizang Laisiangtho in hong ciamteh uh ahi hi.
AD393 kum mah in Africa saklam gam ahi Carthage khuapi ah Laisiangtho tawh kisai anih veina Siadaw khawmpi hong kibawl leuleu hi. Hih khawmpi ah amasa akipsaksa uh Laisiangtho pen khat khat vei hong sitkik in man takpi mah hi ci in kipsakna khat vei hong nei leuleu uh hi.
AD 405 kum ciangin Pope Innocine (I) in kipsakna nei leuleu hi. AD 419 kum ciangin Pope Boniface (I) in khatvei sitkik in Laisiangtho kipsakna hong nei leuleu hi. Tua hun lai in Laisiangtho pen khan alian aneu kikhen nailo ahihman in Laisiangtho ih sin nading in haksatna tampi om lai hi.
Alian aneu khenna
Tua bang in ih nu Pawlpi in akipsak sa Laisiangtho te pen AD 1214 kum in mangkang siampi khat ahi Stephen Langton in tuiciamlui le thuciamthak te akhan lian hong khensak hi. Amah pen Paris khuapi University ah Professor khat ahih khit teh Cantabre tulpi (siadaw) ukpi ding in kitel hi. AD 1528 kum ciangin Italy minam Dominican siampi khat ahi Sante Pagnino in Liasiangtho thuciamlui teng akhan neu hong khensak hi. AD 1551 kum ciang in France minam Robert Stienne in Laisiangtho thuciam thak teng akhan neu hong khensak hi. Laisiangtho thuciam lui le thuciam thak te alian aneu akikhen khit teh Liangsiangtho simdan hong nuam mahmah ta hi.
Topa Jesu in mihing bangin hong pai ma in bang cidan aa hong pai ding cih akigelh kholna Pasian’ kammal te pen thuciam lui kici in bu 46 om hi. Topa Jesu in mihing suahna hong la in Leitung ah hong nuntak lai in athugen te, gupkhiatna apiakna tangthu te, nungzui pi te thu hilhna te akigelhna laibu te pen thuciam thak kici in bu 27 om hi. Thuciam lui le thuciam thak akigawm in bu 73 te in Christian te ii Laisiangtho bu akici ahi hi.
Laisiangtho gelh kua te gelh ahi hiam?
Laisiangtho pen Khasiangtho Pasian ii sawlna tawh singteh tung, savun tung te ah akigelh hi in agelh mite pen nuntakna tuamtuam pan minam kim te ahi uh hi. Egypt galkap ahi kumpi huang sung aa pilna asin Laisiangtho gelhpa pen Moses ahi hi. Tuu cing naupang pan hong khangkhia in Laisiangtho agelh pen David kumpi pa ahi hi. Mipil lianpi ahi Laisiangtho gelhpa pen kamsang Isaiah ahi hi. Judah siampi liana hi Laisiangtho gelh pen kamsang Ezekiel ahi hi. Bawng cing khat ahi Laisaingtho gelh pen kamsang Amos ahi hi.
Siahuan pi (physician) khat ahi Laisaingtho gelh pa pen Luke ahi hi. Mi tampi takte etsat ahi siahdon nasep asem nungzui pi ding aa kitel Laisiangtho gelh pa pen Matthew ahi hi. Ngabeng pa ahihna pan nungzui pi te maikai pi ding aa Topa Jesu in atel Laisiangtho gelhpa pen Peter ahi hi. Pharisee lah ahi, pilna lah anei Christian te thah cihtak aa athak khit ciang Pasian’ vangliatna tawh hong kihel in Christian hong suak Laisiangtho gelhpa pen misiangtho Pawlu ahi hi.
Laisiangtho kibat lohna bulpi
Ahi zongin Judah biakna te le Christian masa te pen thu san dan zia te tawh hong kinial uh ciang in amau ii nialna pen Christian masa te in na nial zolo ahihman in AD 90 kum ciang Jamnia khuapi ah Judah minam te in khawmpi hong nei uh in hih Laisiangtho te pen gamdang pan hong pai tawm hi ci in athupi Laisiangtho bu 7 le Danial le Esther Laisiangtho sung ah mun pawl khat hong hemkhia uh hi. Tua ahihman in amau ii Laisiangtho thuciam lui sung ah bu 39 bek hong omlai suak hi.
AD 90 kum akipan in Greek lai tawh akigelh Laisiangtho bu 46 aom hang in Hebru lai tawh akigelh, lam khat pan genleng Palestine aa om Judah minam te, Judah biakna te aading aa kigelh Laisiangtho bu 39 pen Hebru lai in hong gelh bek uh hi. Judah minam te in kum 400 sung bang asan sa uh hinapi in ahepkhiat kik uh Laisiangtho pen
- The book of Tobit or Tobias
- The book of Judith
- The Wisdom of Solomon
- Ecclesiasticus or Sirach
- The book of Baruch
- The first of Maccabees
- The second of Maccabees
cih aakipan Laisiangtho thupi bu 7 ban ah Danial Laisiangtho le Esther Laisiangtho sung ah akhan pawl khat hemkhia uh hi.
Tua hun aakipan Christian te aading Laisiangtho pen Greek lai tawh akigelh Septuagint Laisiangtho bu hong suak hi. Thu ciamthak bu 27 te zong pen agelh masa Laisiangtho gelh nungzui pi te in Greek lai mah tawh na gelh uh hi.
AD 382 kum (kum zalom 4) kum ciang in misiangtho Jerome in Greek lai pan in Latin lai ah Laisiangtho hong letkhiat sak Vulgate akici Laisiangtho sung ah Judah minam te hepkhiat Laisiangtho te pen mi khempeuh theih ding in kilawm hi ci in tau te zong hong letkhiatsak na kimu thei hi.
Catholic Laisiangtho le Protestant Laisiangtho kibat lohna
AD 1524 kum ciang in ih nu Pawlpi pan Marthin Luthar in Protestant pawlpi hong pialkhiat ciang in a Laisiangtho ding in Septuagint pen hong nial in Judah minam te aa ahi Hebru Laisiangtho hong bulphuh ahihman in Protestant Christian te Laisiangtho pen thuciam lui bu 39 bek hong pha ahi hi.
Marthin Luthar ii nung zui te in tua thuciam lui teng bek thamlo in thuciam thak sungah zong pawl khat hong hemkhia leuleu uh hi. Amau hepkhiat teng in
- James
- Jude
- Hebru
- Mangmuhna te ahi hi.
Anung lam ciangin Protestant pawlpi dang te in thuciam thak teng sang gai ahihman in Lutheran Protestant te in zong nidang aa ahepkhiat uh Laisiangtho te hong sang kik uh hi.
Palestine aa om Judah biakna te le Protestant te in asang loh uh Laisiangtho bu 7 te pen ih nu Catholic Pawlpi in pawlpi mi te in lunghiangna a omloh nading in AD 1546 kum in Trent khuapi ah Siadaw te khawmpi pan in hih Laisiangtho te pen asiangtho Lai te hi tua ahihman in adang Laisiangtho te mah tawh kibang in thupi hi ci in tangkona nei uh hi.
Laisiangtho kikhetna
AD 1456 kum in Maing khuapi ah amasa pen Latin lai in Laisiangtho bu kikhen hi. Hih amasa pen Laisiangtho kikhen pen John Gutenler ii laikhetna set tawh akikhen ahi hi. John Gutenler pen Catholic pawlpi mi khat ahi hi. AD 400 – 1440 kikal sung teng pen Laisiangtho zial (abu in om nailo) te pen Catholic siampi te in savun te tung ah gelh in na kem uh hi. Tua Laisiangtho zial te pen tuni dong Pawlpi in kemcing lai hi.
AD 1456 – 1520 kum sung in Laisiangtho pen Latin lai tawh 100 vei kikhen khia in, German lai tawh 27 vei le Italy lai tawh 25 vei kikhen khia hi. Tua ban ah France, Spain le adang pau tuamtuam te tawh kikhen khia ngei ngai hi.
Protestant pawlpi te apialkhait ma in Catholic pawlpi in Laisiangtho pen 626 vei na khenkhia(print) khin zo hi. AD 1522 kum ciangin Protestant te in amasa pen akhetkhiat uh Laisiangtho pen German lai in Marthin Luthar in letkhiat thuciam thak ahi hi.
Tuhun ah Laisiangtho
Tuhun ciang in ih nu Pawlpi, protestant pawlpi tuamtuam te, Leitung Laisiangtho kipawlna le Laisiangtho khenkhia kipawlna te hanciamna tawh kum zalom 20 le 21 sung in pau namkim, muhna namkim le tuhun kampau kammal zat tawh akituak ding in akibawl lam ihmu thei hi.
Laisiangtho tawh kisai Pawlpi ii hilhna
(1) Laisiangtho sung aa kigelh asiangtho laibu te in Topa Jesu thu te hong hilh kim uh aa Topa Jesu sung ah kituah gai uh hi.
(2) Laisiangtho bu sung aa kihel laibu te pen Pasian ii khuavak piakna tawh akigelh te hi in Pasal kammal te vive ahi hi.
(3) Laisiangtho ii gennop bulpi pa pen Pasian hi aa agelh mihing te pen ahileh Pasian in azat mite ahi uh hi. Mihing khempeuh in gupna angah nading in khialna omlo in akigelh Pasian’ thu ahi hi.
(4) Laisiangtho ih khiat ciang in mihing te gupna ih ngah nading Pasian in hong deih luatna le Pasian in itna anei le ama ii deihna lungngai kawm in ih khiat ding kisam hi.
(5) Laisiangtho in Gospel bu 4 teng bulphuh uh hi. Bang hang hiam cihleh Topa Jesu pen Laisiangtho khempeuh te ii zungpi ahihman ahi hi.
(6) Gupkhiatna ih ngah nading in thuciam lui le thuciam thak te in Pasian deihna bangin akigawm khawm Pasian kammal te ahi hi.
(7) Ih nu Pawlpi in Topa Jesu pumpi taktak ahi Siangtho pumpi ih thupit sak penpen mah bang in Laisiangtho zong tau mah bang in ih thupi sak hi. Lailet: Peter Suumpi Source: Fr. Dominic ii biakna vai dotdawnna laibu sung pan ka letkhiat ahi hi.
Comment piaknop aomleh...