A lungsim hoih Japan gam Palai ~ Langh Sian Khai
Chiune Sugihara (1900-1986) pen Japan gam ah khuapi pen thumna Nagoya tawh 300km kigamlatna Gifu Prefecture, Yaotsu khua ah 1.1.1900 ni in piang hi. A khua uh pen khamtung gam hi in nidang pek pan Lo Cial (Terrace Garden) ah buh ciing in a kivak uh ahi hi. A pa’n lo cial bawlna in hunsawtpi sung mihing te phattuamna apiak bangin lo khawhna tawh kivak ding deih sak hi. Sugihara ahih leh Manglai siam ahih manin Manglai sia ut hi. Ahih hangin a pa’n siavuan sangah kahtheihna laihuan (Entrance Exam) sak teitei mah taleh aman alaiphina laidal tungah bangmah at lo in asia te ap ziau hi. kia pah hi.
Tua leh amah zong Tokyo khuapi a, Waseda University ah sangkah hi. A pilna sin pen a pa deihsakna tawh ki keel-kii ahih manin a pa’n a sangsap bangmah piaksak lo in amah leh amah in a ding ahihi. Ni khat thuthak lai sungah a kisuaksak thu in a lungsim la mahmah hi. Bang hiam cih leh Gampua vaisai kumpi zum ten “Gampua ah gamdang pau a sin nuam leh asang man ciang ko zum ah na sem ding sang naupang kideih hi” cih ahi hi. Sugihara in zong siau in ngah a, Sen gam Harbin ah Russia pau sin hi. Tua hun lai in Sugihara pen kum 19 pha pan hi.
1924 kum ciangin Japan Gampua vaisai Zumpi ah kamphen tawh nasep kipan a, Manchukuo gam ah kipuk hi. Manchukuo gam pen gam neu khat ahih mah bangin Japan ten simmawh in zawhthawh bawl uh hi. Sugihara zong ulian khat ahih banah mailam ah gam palai dinmun nangawn asem thei ding dinmun ah om himah taseleh Manchukuo a Japan te gamtatna teng amuh ciangin lipkhap in 1935 kum a nasep tawp san hi. A gam ah ciah kik in Yukiko Kikichi tawh kiteng in tapa 3 nei hi.
1937 kum in Europe ah nasem dingin azi tawh zin leuleu hi. A nasep thak in Finland gam Helsinki khuapi ah Gam Palai te kamphen sak ahi hi. Tua zawh kum 2 khit ciangin Lithuania gam ah Palai (Consul) sep kipan hi.
Zingsang khat Sugihara innmai ah mi honpi khat hong kikhawm uh hi. Ani pen 18 July, 1940. Aman zong keelkong a hon leh mihonpi te ong hon lutsawm uh ahih manin Sugihara in makai hong kitel unla zum sungah kimu ni. Amau zong mi 5 kitel in kiho uh a, Sugihara in zong dong pah in
“Koi pan na hi uh hiam?” acih leh “Poland gam pan NAZI gal hangin Jews mi galtai te hi ung” ci in dawng kik uh hi. “Kong paina uh lam tawntung ah zan bek in hong pai ngam bek hi ung. Sun in Singnuai leh Lokho te Bem sung peuh ah bu zel hi ung.”
Tua leh khatpa in “Sia aw, Ko Caribbean tuipi, Curacao tuikulh pai nading Visa nei hi ung. Japan gam tawn in pai nuam ka hih manun nang kiangah huhna ong ngen hi ung. Hehpihna tawh Transit Visa ong pia in” ci hi.
Jews mi ih cih te pen Hitler in asih mudah minam te ahi uh hi. Bang hang hiam cih leh Jews te pen mun khempeuh ah pil tungtuang se citciat uh hi. A diakdiak in sum bawlna, Zatui lam, Lai leh la lam hitaleh Nate thu (science) lam ah gualzo mahmah uh hi. Germany gam a Jews mite bang pen gammi hihna ngah lo uh hi. Mawtaw, meileng, sik sakol tuan khuan angah loh uh ban vuah nitak nai 3 pan nai 5 kikal sung bek zii pai thei pan uh hi.
Nitak nai 8 asat nak leh innsung pan innpua puapial khuan omlo. Jews naupang te Jews te adding akihong sangte bek ah kah khuan ngah uh hi. Germany ten agal zawhsa gam khempeuh panin Jews mite meileng tawh nawn in munkhat ah khol uh hi. Tua te lak pan mi tha ban nawnlote, naupang luate leh kum tamlua teng innpi khat sungah koih in a gunei huih (poison gas) tawh that uh hi. A dang teng pen an akham un pia lo in nasep haksa teng sem sak uh hi. Phukhong vei in asi tawh natna tuamtuam tawh a si tawh om uh hi.
Germany ten Poland gam alak khit uh ciangin Jews mite a om na mun khempeuh uh ah lei zon uh a, Jews ten ado uh leh that pahpah lai uh hi. Tua ahih manin Jews mite suah tak theih nading lampi khat bek om, tua in Poland tawh gamgi kizul ahi Lithuania gam ah gal tai ding ahi hi. Tua bangin asuakta pen Poland gam a Jews mi 3.5 awn lak pan a tul asim bek suakta uh hi.
Kaunas a, a zum mai ah galtai te ong tam semsem ciangin Sugihara zong mihing ciatciat kihehpihna tawh angetna uh anial ding haksa sa hi. Tua ahih manin Japan gam a, gampua vaisai zumpi ah sikkhau sat in laikhak hi. A zumpi pan “Ih gammi ahi lo peuh a ngeina dan in sem in” ci in thuk kik uh hi. Tua bangin 3 vei vilvel anget sak hang in adawnna uh kibang den hi. Tua ahih manin Jews galtai te ading visa ngah ding pen lamet om lo hi. A buaihuaina pen ah tua kum June kha sungin Soviet ten Lithuania kumpi hawlkhia zo uh hi. Tua hangin gam palai zum khempeuh zong puanlom zial in ciah tek kul ta hi. Sugihara in hun om nawnlo hi. Hih laimun pan ih vekin pai khia ni ci hi. Kei thu tawh visa ong pia mai ning ci in khensat hi.
29 July, 1940 Sugihara in zong tua mite khat khat in sam in lamsap, Siberia paina meileng letmat, visa nei maw/ neilo cihte dongin amah ngiat in akisam teng akhut in at sak ngiat hi. Sun leh zan in sem ahih manin an nezolo in a thabei in gawng phinphian hi. Soviet ten na kihem khia in ci in thu a zaksak hangin a visa bawlsak zom suak veve hi. Kha khat sung dektak bang bawl sak in buai hi. Japan zumpi pan Germany gam Berlin khuapi ah na kisuan in cimah taleh amah zong hotel ah kituah in a visa bawlsak mah zom suaksuak lai hi. Hotel ah kal khat sung a om khit uh September 4 ni in Kaunas meileng phual pan in Berlin ah zuan uh hi. Hotel ah a om sung leh meileng tung a tuan ciang nangawn in Jews mi visa bawl nuam mi kiphamat in zuizui lai veve uh hi. Meileng pusuah ma nangawn in meileng tungah a visa te uh bawlsak kawm in meileng a pusuah ciangin a zum Ciaptehna (Seal) mipi lak ah lot suk hi.
1941 kum march kha in Soviet gamgi Kenny Stewart khuapi ah Japan Palai zum (Consulate) thak hong in tua ah na sem pah hi. Kum khat leh lang sung zum aki hon khit ciangin kikhak kik hi. Tua khit ciangin Romania gam Bucharest ah sem leuleu hi. 1945 kum ciangin Belpawl (Allied Forces) ten Romania la in Sugihara te innkuan zong man uh hi. 1947 kum April kha masa lam in a gam uh tung kik uh hi. A tun khit kha 3 khit ciangin Gampua vaisai Mangpi huhpa (Deputy Foreign Minister) in laikhak in “Kaunas ah na sugawp ngingei cei mate! Hih gamah nang ading mun a om nawnloh lam na thei na?” ama dawnna bel “thei mahi ing” ci hihiat hi. A nasep kitawpsak ahih lam a zi gen hi. 1947 kum November kha ciangin a nuntakna uh hamsa semsem in a tapa neupenpa nangawn Cancer natna tawh sihsan hi.
Galpi nihna hong vengin Isreal in 1948 kum in Gam ka phut uh hi ci in phuang khia uh hi. Sugihara in galtai ahuh te lakah Minister asem zong om hi. Galtai te Isreal gamthak ah tengin khuasa uh a, Pawl khat te American, Australia, Canada leh khanglam American ah lal uh hi.
Gam thak, innthak, lametna thak tawh a om Lithuania gam pan asuakta Jews mi ten zong Sugihara kan hong kipan uh hi. Japan Gampua vaisai zumpi ah laikhak in akan uh hangin kuaman athu ala na gen lo uh hi. Tua leh kum 18 sung akan khit uh ciang Isreal kumpi ngiat in Sugihara’thu akan ding palai asawl uh hi. Tua ciang bekin Tokyo khuapi a Company khat ah na sem ahih lam thei khia zo pan uh hi.
1968 kum August kha, ni khat Sugihara’na sepna company ah Jews mi khat hong pai hi. 1940 kum July 18 ni a, Visa angen makai 5 te lakah khat na hi hi.
Aman a laipuak pia a, Sugihara in “No Jews mi teng hi bang khuahun haksa kawmkal pan suakta maw? Na ngim, na tupna mun uh tung hilo nai vua?”
Tua pa in dawng kik in “Nong bawlsak Visa hangin mihing 6000 val te nuntakna honkhia zo hiteh. Ka vekun ka Visa tek uh kem lai hi ung. Hih Visa te pen ka nuntakna zah un a thupi ahi hi….”
1969 kum ciangin Isreal Kumpi in Sugihara agam vuah samin Pahtawina pia uh hi. Hia hun in ahuh te lak ah Biakna Mangpi (Minister of Religion) khat na om hi. Galtai makai 5 te lakah khat ahi hi. 1985 kum leuleu ciangin Isreal Foundation khat in phatawina khat pia leuleu hi. Hih hun ciangin amah damlohna tawh kihel zo nawnlo in Azi leh a ta upenpa Hiroki va pai in va sang uh hi. Tua pahtawina in “ONE OF THE RIGHTEOUS AMONG THE NATIONS”. Jews mi lobuang apiak uh pahtawina sang pen ahi hi. 31.7.1986 ni in si hi. Kum 2000 kum July kha in apianna khua ah amah phawkna pawi kikham a, Innpi (Musium) khat zong lam in honna nei sak pah uh hi. Langh Sian Khai
Comment piaknop aomleh...