Thalmual Khua satna
1896 kumin a nuai a bangin beh makaite kipawl khawm in Mual-lum gam panin Thalmual khuasat uh hi. A khua satna kiim mual dung ah Thalsingkung tampi po ahih manin Thalmual ci-in khua min na phuak uh hi.
A tung a Thalmual khua sat pupite’ teen masakna pen Kaptel khua-ahi hi. Mun tuamtuam pan hong pai-in Kaptel khua- ah na teeng khawmin nuamsa mahmah uh hi. Ahi zongin 1892 October ni 9 ni-in Thaangmual (Fort White) a om Myo-ukpa Thun Win kisuam lum hi. Myo-ukpa a suam mite lakah Kaptel khua makaite kihel uh a hih manin, 1893 January ni 3 ni-in Mangkang kumpite in Kaptel khua mei tawh hal uh hi. Kaptel khua le khua kiim khua paam kilauthawng mahmah ahih manin, Kaptel khua nusia in galtai ciat uh hi. Mun tuamtuam-ah a kitai kekna lakah, i gensa Thalmual khua sat pupite pen Kaptel pan Mual-lum gamah na lalin na teeng uh hi. Muallumah kum 3 tuuk a tun khit ciangin, 1896 kumin Mual-lum pan Thalmual khua na sat uh hi. Khua sat beh makai pupite a teen uh ciangin Thalmual gam -a na teeng masa Vaiphei mi,Thangniang, Thangeu le Khaute inn
3 tawh a kisim khawm, inn 17 na teeng uh hi.
THALMUAL KHUA SATMA HUN
Thalmual khuasat ma-in Thalmual gam sungah Vaiphei mite mun 3 ah na teeng uh hi. 1. Khuata 2. Khua mun 3. Khuatung zaang cihte ahi hi. Khua tungah a teen hun sungin sawmgiak(- sawmtaang) khat kithat a, lup sia naupang khat bek suakta hi, kici hi. Tu ni dongin Vaiphei mite’ inn mun le a suangphahte a kipan misi vuina han mun leh a luguhte kimu thei lai hi. Vaiphei mite lak pan gam le lei ngak ding leh, misi luguhte a keem a vil dingin kinusia uh a, Thangniang beh, Thangeu beh le Khaute beh ahi uh hi. Tuni dongin amaute Thalmual ah teeng lai uh hi.
THALMUAL KHUA SAT PUPITE
1. Pu Eng Ngul (Halkik)
2. Pu Vum Pau (Sukte)
3. Pu Lam Nek (Buansing)
4. Pu Dam Tun (Naulak)
5. Pu Lam Phung (Halkik)
Thalmual Khua satzia leh Gam leina
Tua hun laitakin tuhun a Tedim gam khempeuh Falam Ukpi gam ahi hi. Thalmual khua sat khit ciangin mun kip gam kip le khua kip a suah theihna dingin Falam Ukpi Con Bik tungah lei kul hi. Tua ahih manin Thalmual gam leitang lei nadingin beh makaite le khua mite kikum khawmin a nuai a bangin kisehin Falam Ukpite tungah va lut uh hi. Tua hun laitakin Thalmual khua inn (17) pha hi.
1. Pu Eng Ngul (Halkik) Dangka tang Rs 250/-
Sialtal tongsu khat Dangka tang Rs 100/- manding a seh
Vekpi gawm:- Rs 350/-
2. Pu Vum Pau (Sukte) Sialtal tongsu Rs 100/- man ding a seh
Ciingpheek khat Rs 6/- man ding a seh
Namsau khat Rs 8/- man ding a seh
Vekpi gawm:- Rs 114/-
3. Pu Lam Nek (Buansing) Dangka tang – Rs 40/-
4. Pu Lam Phung (Halkik) Dangka tang- Rs 40/-
5. Pu Dam Tun (Naulak) Dangka tang – Rs 40/-
Vekpi gawm:- Rs 120/-
6. Tangpi inn 12 te, innkhat Rs 5 ciat: Rs 60/-
Thalmual gam leitang leina sumbei vekpi: Rs 644/- bei hi.
A tung a khua mite’n inn khat Rs 5/- a piak banah Malgam a teeng Dam Hau leh Vungh Tual in khipi tang (3 ) tawh hong huh hi, ci-in kiciamteh hi. Falam Ukpite’ tungpan gam neih theih nading phalna a ngah khit uh ciangin, Thalmual gam leitang lei a,a va pai beh pupite’ tungah gam le lei hutna dingin Falam Ukpi Con Bik in a nuai a Pupite’ tungah Zo thau lawng 6 pia hi.
1. Pu Eng Ngul (Halkik)
2. Pu Vum Pau (Sukte)
3. Pu Lam Nek (Buansing)
4. Pu Dam Tun (Naulak)
5. Pu Suah On (Buansing)
6. Pu Lam Phung (Halkik)
Pu Eng Ngul thaulawng pen tuni dongin Pu Vial Za Do(Halkik) inn-ah kimu thei lai hi.
Pu Vum Pau’ thaulawng pen tuni dongin Pu Cin Kham (Sukte) inn-ah kimu thei lai hi.
Pu Lam Nek thaulawng pen tuni dongin Pu Vial Za Nang (Buansing) inn-ah kimu thei lai hi.
Pu Dam Tun thaulawng pen tuni dongin Pu Khai Suan’ (Naulak) inn-ah kimu thei lai hi.
Pu Suah On thaulawng pen tuni dongin Pu Thang Khan Sut (Buansing) inn-ah kimu thei lai hi.
Pu Lam Phung thaulawng pen tuni dongin Pu Thawng Khan Do (Halkik) inn-ah kimu thei lai hi.
Note:- Hih Zothaulawng 6 te pen khuasat thau, ahih kei leh (Taangthau) kici hi.
Falam ukpi tungpan aki ngah Thalmual gamgi
FALAM UKPI TUNG PAN A KINGAH THALMUAL GAMGI
Falam Ukpi Con Bik tung pan a kingah Thalmual gamgi pen, tuitaw lamah Phil-luika pan nitumna lamah Tuimi lui dung zui to-in khuamial lui-ah Gawsing tawh kigamgi-in, Lentang mual man to hi.
Lentang mual pan leilu lam manawhin pai leuleu a Dampi, Buanli leh Thalmual gamgi Buangpitu mual kici, mual (3 )kituahna dong ahi hi. Tua lai pan nisuahna lam ma nawhin Buanli tawh gamgi, gamgi lui zui sukin Phil lui man suk a, Philka-ah kituah hi. Tua sung teng khempeuh Falam Ukpi Con Bik tung pan a kingah Thalmual gam ahi hi.
(a) THALMUAL LE PHAIZA GAMGI
Thalmual khua kisatcil a kipan beh tampi na teeng khawm uh a, Thalmual khua kisat zawh khawhsa(tuk) 3 vei a tun khit 1899 ciangin Pu Tawng Gen (Hatzaw) makaihna tawh Thalmual gam sungah Phaiza khua sat theihna ding Tonzang Ukpite’ tungah va ngen hi. Phaiza khua sat theih nading Tonzang Ukpite in na pia uh a, Pu Tawng Gen Phaiza khua hausa sem dingin kipsakin, Mualnuam khua-ah siahtung siah phei puak dingin vaikhak pah hi. Falam Ukpite tung pan a kingah Thalmual gam pen Tonzang Ukpite in Phaiza tawh hong hawm sak in, a nuai a bangin gam- gi hong bawl’sak hi. Phaiza lui le Tuimi luika pan Phaiza lui dung zui-in nitumna lamah pai to-in, sihta lui mual(Suangphuh) mualah pai to suakin lungsial mualvum-ah paisuak to-in, luai vawh zaangah Lentang mual dong ahi hi.
(b) TUHUN LAITAK THALMUAL GAMGI Nisuahna lam pan Phil luidung zui-in leilu lam manawhin paito suak a, Buanli tawh gamgi lui zui-in nitumna lam manawhin paito vawh zaangah kituahkik hi. Tua kikal sung teng tuhun laitak Thalmual gam hi a, 12.25 sq miles zai hi.
Thalmual Khuasung Vaihawm masate le Thukhensatna
1. Pu Eng Ngul (Halkik) mun le Gamlam sai
2. Pu Vum Pau (Sukte) Khua sung ki-ukna lam sai
3. Pu Lam Nek (Buansing) member
4. Pu Gen Cin (Naulak) member
5. Pu Hong Cin (Suante) member – Rev Khup Za Go’ pu, Lamka
6. Pu Suah On (Buansing) member
7. Pu Goih Luai (Gualnam) member
8. Pu Sut Khual (Gualnam) member
A Tunga Khuasung Vaihawm Upa 8 te’ Thukimna
(1) A tung a khuasung vaihawm upa 8 te in, Thalmual gam leina ah Eng Ngul sumbei-te kua in loh kik zo ding i hi hiam?
Tua ahih ciangin Eng Ngul le Vum Pau in tuk tha le khal tha a kikimin hawm uh hen, ci-in thukim uh hi. Tua ciangin Vum Pau pen khuasung ki-ukna lamah hausa semin thu nei hen, ci-in thukim uh hi.
(2) Eng Ngul in inn mun logam lamah thu nei ta hen, ci-in kithukim uh hi.
(3) Thalmual gam leina ding a Eng Ngul sumbeite a loh zo ding kuamah omlo i hih manin, Thalmual gam sungah logam a deih bangin teel ta hen, lian lua, hoih lua ci kei ni, ci-in thukimna nei uh hi.
Tua ciangin Eng Ngul in Thalmual gamah logam a deihna peuh teel a, kuamah in haza theilo hi. Tuni dongin hausa a khang a khang in kisuksak ngam lo hi. Bang hang hiam cih leh Thalmual gam leina ding a, Pu Eng Ngul sumbei-te, tangpite in a lohna ahi hi.
Thalmual gam thu (Geography)
Thalmual Khua omna:
Zogam saklam Tedim Myone sungah omhi. Tuipi maitang (sea level) pan asana 5463′ ah oma, galkap gamlim (target) RT-9699 ah omhi. Khuasatcil a, akiteen masaknamunpen KHUAPI kicihi. Hunkhat ciangin ateenmasakna uh Khuapi ah kitazo nawnlo ahihmanin, vengthak nasat uha, BUALLAM naci uhhi. Vengnih ah teenguha, Khuapi le Buallam kici-in bangmah buaina omhetlo hi.
Khuahun:
Khuahun thum oma, Tuk, Khuakhal, Phalbi hunte ahihi. Khuallumpenhun laitakin 33’C ciangbang hi a, khuahunnop mahmahhi. Phalbi khuavotpen hunin 2’C ciang phathei a, zokuam lamah vuukkhal theihi. Ahizongin kumkhatle kumkhat kibanglohi. Khualum khuadam zui-in sim leh zo kikhenhi. Teenna khuatung saksiahpen zolam kici-in, khuanuaisiah simlam kicihi. Zolamah guahtui tamzawdiakin khuavot hi. Phalbi ciangin vuk kiatheihi. Simlam pen guahtui tawmin khualum hi.
Sim le Zo omahihmanin tuk an, khal an tampipiangin khawhsa kikhamin nuamkisa mahmahhi. Leitang hoihmahmah ahihmanin akituh akisuan khempeuh hoihhi. Lokhawhnading khenpithum kisuahthei a, khenkhat kumlibang kikhothei hi. Lokhawhnading akhenkhatna akikhawhkik hunciangin kum 12 sawtta ahihmanin lokhawhphatin anpiang hoihmahmahhi. Lokhawhlohna munkhempeuh gankhawina hipahlel hi.
Thalmual gam Zokuam Lentaang mualdungah leitungpiancil akipan akiphuakngeilo singkungkhangham tampi omhi. Tua singkungkhanghamte tungah Pasianin paankaai tawh zemin etlawm mahmahhi. December khaciangin Phuitong le Thuang pakte vasa in bawmin hamngeingai hi. January, February khasungtengin Zolampaina lamlianpi dungtengah Neisokkungte pakzihziahin etlawm mahmahhi. Tuathamlo in April Sialsawm khaciangin Zogam singkung khanghamte tungah singpipak, luailengpak, paksungvom, palpipak, saheipak, heisapak cihte akipan a etlawm ahoihmahmah paknamtuamtuam tampi oma, etlawmpha mahmahhi. Dota akipan Dopi khasungteng pengpelepte hongham leuleu a, lopawihun hongphawksak hi. Gamkha pan Tangsihkhadong vakawlkap zanhakliangin hamleuleu a, lunglenhuai mahmah hi. Khuakhal hunsungin Zogam singkungpite lakah tangawm (tawlawk) ahihkeileh zolawkta akici vasate suntawntung hamngeungeu uha, lungzuanhuai mahmahhi. Tuabangin vasatezong ahunzui-in kikheel uhhi. Khuakhal hunciangin gamsungah vaukungte leh khuakim luidungah suangkuate pakleuleu hi. Tuabangin Pasian in ahunzui-in gamsung a etlawmdingin ongzepsak hi.
Kizoppih khuate:
Thalmual khua nisuahna lamah Tuithang, Tungzang khuate omhi. Leilu lamah Buanli khua oma, nitumna lamah Dampi khua omhi. Leitaw lamah Phaiza, Muallum, Cingpikot khuate omhi.
Gamsung aom mualminte:
Lungsialmual, Buangpitumual, Humvummual, Khuatamual, Sialbumual, Takheuhmual, Zuangluimual, Thalmualtaang leh Thawngnemmual cihte ahihhi.
Gamsung aom luiminte:
Phillui, Tuimilui, Phaizalui, Zuanglui, Mitdaklui, Khuatawlui, Konglui, Phaitamlui, Leisanglui, Humvumlui leh Gamgiluite ahihhi.
Gamsung aom ciktui (sih) minleh aomna:
Songzelsih pen songzelah, Khawtawsih (Haitasih) pen khuataw lamah, sialbusih (Nek Kam losih) pen sialbu lamah, Khuatasih pen khuata mahah, Khuallosih (Pumpeengsih) pen Ngalbual tawh gamgi ah, Cingzosih pen Humvumlui leh Meiteizaanglui kituahna khangdiakah cihbangin omdimdiamhi.
Innpite losih akicipen Zolamlianpi geiah oma, Ngakhuk zong kicihi. Zosihpi pen Mualmetvum (lankikhaina) nuaiah omhi. Hiangtamsih, Nelkangsih, Ngalzaangsih tepen tulaitak a Takzaang ateengtetawh kinai mahmahhi.
Gamsung munlehgam minte:
Khuapam, Leikiat, Haidam, Phazalui, Thalmual, Songzel, Khuataw, Daiduak, Buhleizaang, Dainuai, Khuata, Khuaikeen, Thaukap, Humvum niam leh sang, Siakcin, Khuallo, Mualkaai, Hiangtam, Kawhpum, Meiteizaang, Nelkang, Khuamun, Sialbu, Awmpeek, Malsuang, Takkheuhnuai, Belsanzaang, Zuanglui, Vomgiahbuk cihte ahihi.
Khua hun:
Khualum khuadam zui-in sim le zo kikhen hi. Teenna khua tung sak siah pen zo lam kici-in, khua nuai siah simlam kici hi. Zo lamah guahtui tam zaw diakin khuavot hi. Phalbi ciangin Vuuk kia thei hi. Simlam pen guahtui tawmin khua lum hi.
Thalmual Khuasat pupite hong paikhiatna (1)
1) Halkik beh Innkuan
2) Sukte beh Innkuan
3) Naulak beh Innkuan
Hih a tung a beh innkuan 3 te hong kipatkhiatna uh kibang hi. Tua tham loin hong tonkhawm kawikawi uh ahih manin, a tuamin kigelh tuan lo hi.
Valvum khua-a teeng, Halkik suan ahi, Pu Go Dam tapa Zuan Lam pen lokho mi a hih mah bangin a khawhsa khamin mite’ neihsa duh gawh lo hi. Hun khat ciangin Valvum pan hong paikhia in Kaptel khua beel hi.
1893 Kaptel khua a kihal ciangin Go Dam tapa Eng Ngul(Halkik), Khup Pau tapa Vum Pau( Sukte) leh Dam Tun (Naulak) beh pupite tawh Hiang Awn tung khawm uh hi. A maute Hiang Awn-ah kum 5 sung teeng uh hi.
Hiang Awn khua-ah a om laitakun, Pu Dam Tun (Naulak) Pu Lam Phung (Halkik) makai-in Kaptel khua ukpi Pu Thuam Thawng’ phalna tawh Saibeng dingin kuan khia uh hi. Nahlaan khua taw Laili zaangah giahphual sat uh hi. Gamvakna-ah Pu Lam Phung in Saikaang khat kap liam hi. Pu Dam Tun in kap huan pih hi. Saikang si pah loin tho zel puk zel in a om laitakin, Pu Dam Tun in a thau thun mengmang in singkung golpi khat tungpan khau kaaisuk khat sat-tat in luai phei a, Saikang tung a tuksuk lian leh kap thuah a, tua panin Saikang man zo pan uh hi.
Pu Dam Tun in Saikang a kap khit phetin a kimkot-ah thakhat thu in sun Ni sapi mah in guah zu-a, Sakhituihuup in Pu Dam Tun le Saikang kalkak hi. Khanglui hun lai-in sakap liam masa peuh mah sa manin seh uh a hih manin, Pu Lam Phung Sai manpa hong suak hi.
Tua Saikang pen vaang nei mahmah le a cing a keem om takpi hi, ci-in khanglui mite in na ciamteh uh hi.
Saibengte Hiang Awn khua hong tun kik uh ciangin Pi Niang
Khawl in a tupa Pu Dam Tun laphuah hi.
(a) Phung tawh ciamlo sawn tawh ciam ing, Huisai ka sianga mung e.
(b) Sawn sinlai khuai bang hang hiam aw, von banzal tawi liim hiam aw.
Hih a tung a beh makaipite pen 1892 kum, Kaptel khua Mangkang te-in a hal uh ciangin, Hiang Awn nusia-in Muallum zuanin hong pai khia- uh a, beh dang pupite tawh Muallum-ah hong teeng khawm uh hi. 1896 kum ciangin Buansing beh, Suante beh pupite tawh kipawl in Thalmual khua na sat khawm uh hi.
Thupuak,
Pa Tun Khua Thang (Naulak beh makai) (9-10-1989)
Thalmual Khuasat pupite hong paikhiatna (2)
1) Buansing beh innkuan
2) Suante beh innkuan
Hih a tung a beh pupite a paina khempeuh uh ah kinusia loin hong tonkhawm kawikawi uh hi.
Buansing behte’ min kilawhna pen, “ Hangsuum’tu” ci-in khua mual min lawhna zang uh hi.
Pu HangSuum’ tangthu:
Pu Hang Suum pen a pil a thahat mahmah khat hi, ci-in kigen hi. Kalzaang khua-ah laam 7 a sau, inn khat lamin Sial lam man ne in siah kai hi. Tuhun laitakin ama inn mun, le phungphei kiciangte kimu thei lai hi. Pumva khua tawh kinai mahmah a, singno huanin zangh hi. Hun khat ciangin, Pu Hang Suum’ suan le khak sung pan, Pu Ngah Phawng le a zi, Pi Tel Eng (Tawmging beh) a tapasal 6 leh a makpa uh Pu Hen Gin (Tangpua beh) leh a tupa uh ahi, Pu Hong Cinh (Suante beh) pupite tawh Saizang khua pan hong paikhia uh a, Kaptel khua-ah beh tuamtuam pan beh makaipite tawh hong kituah khawm uh a, 1867 kumin Kaptel khua hong sat khawm uh hi.
1893 kum Mangkang te in Kaptel khua-a hal uh teh Muallum zuanin na paikhia leuleu-uh a, 1896 kum ciangin beh dangte tawh kipawl in, Thalmual khua na sat khawm uh hi.
KAPTEL KHUASAT PUPITE
1. Pu Thuam Thawng (Sukte)
2. Pu Ngah Phawng (Buansing)
3. Pu Tuang Ngam (Phiamphu)
4. Pu Be Dok (Vunglu)
5. Pu Nek Lut (Songput)
6. Pu Thang Ngul (Hatlangh)
7. PuHen Vial (Songlam)
8. Pu Lut Zel (Vangaw)
9. Pu Vum Khup Gualnam
10. Pu Thual Phung Malneu
11. Pu Pau Laai Halkik
12. Pu Son Gen Zuisang
13. Pu En Ngaih Tangpua
14. Pu Ton Ngaih Tunglut
15 Pu Khat Pau Thatmun
16. Pu Thawng Khup Zahlangh
17. Pu Tongpi Thang Galte
18. Pu Vum Thang Tawmging
19. Pu Vum Luan Songlam
20. Pu Khua Za Tung Sukte
21. Pu Ngak Thang Songput
22. Pu Kham Tun Songput
23. Pu Gen Sut Hatlangh
24. Pu Gen Song Malneu
25. Pu Hen Sut Tunglut
26. Pu Suah On Buansing
27. Pu Kai Tuah Zahlangh
28. Pu Din Neng Tawmging
29. Pu Nek Khup Songput
30. Pu Tawn sing Songput
31. Pu Vial Ngaih Halkik
Pu Suah On Sai mat a, a Upa, Pu Lam Nek laphuah:
(a) Theih loh vaitui piau nen a sang limlian aw, tuai khan hai thei bang na ngak ta ei mah e.
(b) Liim belh hau tan pak silbang hon tawi na-a, tuai aw tuk- lu zangnun gia etlawm sang e.
(a) Phaksap lomeii kaai nuai a phualva na lawh, na tawi kawlciang mauno in gam zang zeel e.
(b) Gam zang sing cih tul ta zong paal kim lo a, thei sen pu- von phualva bang tuang kim hang e.
Kaptel a teen hun sungin Pu Thuam Thawng’ phalna tawh Pu Suah On (Buansing) le Pu Thang Tuah (Hatzaw) te makai-in Saibeng dingin hong kuan khia uh hi. Gam kuante in Tuivai giahphual sat uh a, Pu Suah On (Buansing) in Saihapak a lian mahmah khat man hi. Amaute Saihapak tawh Kaptel khua hong tung uh hi.
Pu Suah On nu, Pi Tel Eng laphuah:
(a) Ka von a thang ta zawm aw e, Huisai a thang ta zawm aw.
(b)Ka von thangven sing gamlei-ah peengpum huiva maubang e.
Kaptel gam leinading Falam ukpi Cun Bik in akalh teng
KAPTEL GAMLEINA DINGIN FALAM UKPI, CUN BIK IN A NUAI-A TENG KALH HI
1) Falam galsim na-ah a mat uh Khuangleng Hausapa’
tanu, Vansingi
2) ZangSial hinglai khat
3) Saihapak bu khat
4) Zangsil KalhhizinagnlgaliopmentuPku3Tkhhuaatm Thawng in Thangnuai-ah Sialpi nuta tawh a lei’ ahi hi.
Saihapak bukhat pen Pu Suah On (Buansing’) mat ahi hi. Hih teng sim loh van le sum kigawm tampi om lai hi.
Kaptel gam lei nadingin Pu Suah On Saihapak mat Falam ukpi Con Bik tungah a kipiak ding ciangin;
Pu Suah On’ nu Pi Tel Eng laphuah:
(a) Sang le lal a thang aw e, gah liang tawi -in, kawltui don phai lim ngek aw, zam zilzial e.
(b) Na selung a tai nam aw lun vontawi aw, pampaih loin tul siatin, paan kaai hen aw.
Kaptel gamah Pu Lam Nek, Pu Suah Onte’ logam om lai a, Pu Lam Nek tapa Pu Phawng Vial’ lo zaang kici’ mun le mual zong a om lai ahi hi. Pu Ngah Phawng’ tapasal( 6 )lak pan Pu Kai Son in Kaptel ngakin, Pu Kim Suah le Pu Luan On te in Lailo khua beel uh a, tuni dongin Lailo khua (Buansing) behte’ pupi ahi uhhi.
Pu Lam Nek, Pu Suah On, Pu Lam Luai leh a makpa, (Pi Eng Luan pasal) Pu Hen Gin (Tangpua) leh a tupa, Pu Hong Cin (Suante) tawh hong paikhia khawm uh a, Muallum ah hong tung uh hi.
Pu Hen Gin (Tangpua) a sih ciangin a zi, Pi Eng Luan (Buansing) pen, a manawh lamte in Tuitawh khua-ah la uh hi. Ahih hangin a sawt loin a Sanggamte ahi, Pu Phawng Vial, Pu Kai Suan, Pu Beel Tun le Pu On Khua Thawng te in, a Sanggamnu le a ta neulai, Suan Gin, Nek Kim le Thuam Dai te, Thalmual khua-ah na la uh a, tuni dongin a maute Thalmual khua Tangpua beh pupite ahi uh hi. Thalmual khua Buangsing le Tangpua beh kizopna a tomin tua bang teng ahi hi.
Thalmual khuasat Suante beh hong tunna leh paikhiatna
Pu Buansingte leh Suante Kalzaang pan Saizaang, Kap- tel, Muallum, Thalmual khuas at dongin kithuah khawm uh hi. Thalmual khua sat Pu Thual Suan’ le Pu Hong Chin Thalmual ah teeng khawm hi. Hun khat ciangin Pu Hong Chin, (Mizo) gamah peem in a suan le khakte lakpan mi tampi in a theih kim pen, Rev. Khup Za Go te ahi hi.
Thalmual khua gal-ah Thual Suan’ lozaang kici,tu dongin kimu thei lai hi. Thalmual-ah kum 3 sung khawhsa-a tun khit ciangin, a Sanggamte in Keizaang khua-ah na la uh a, tuni dongin Pu Thual Suan’ i suan le khakte, Keizaang(Cingpilot) khua-ah teeng uh hi.
Suante beh Pu Suan Zong’ suan le khak
Suante, a tu,
Pu Suan Zong sung pan,
Pu On Lam, a ta, Kip Thual
Pu Kip Thual, a ta, Thual Suan
Pu Thual Suan’ tate: Pa Thual Khaw Zam Pa Lam Suang
Pa On Khat Thawng
Pa Ngo Zam
Note:
Pu Hum Awn in Keizaang khua-a kip khit ciangin, Thalmual khuasat lak a kihel Pu Thual Suan’ Keizaang(Cingpilot)ah na sam hi.
Thupuak,
Thang Mang, Keizaang, Kalaymyo
Khuasung Nuntakzia, Beh, Biakna, kizopna Lampi te
THALMUAL MITE’ NUNTAK ZONNA, NASEP
Thalmual khua a tamzaw te’ nuntakna pen lokho nasep a hihi. A khawhsa kham mahmah hi. Lokho nasep kawm in gankhawi uh hi. Pawlkhat te-in sakol tawh sum thalawhna nei uh hi. Pawlkhatte kumpi nasemin om uh a, pawlkhat sum met bawl in sak le khang ah zin uh hi.
BEH LE BIAKNA
(a) Beh nam 17 teeng khawm uh hi. Hih tawh kisai-in minam dang kihel loin Zomi nam khat bek kiteeng hi. Tua Zomi nam sung panin beh nam 17 ki teeng khawm hi.
(b) Biakna: Nidang lai-in Thalmual khua pen lawki vive hi a, tuhun ciangin ahih le lawki om nawn loin Christian hi khin a, tua sung pan tuhun laitak pawlpi nam 7 om hi.
Kizopna lampi:
Tuithang, Tungzang, Ngalbual, Buanli, Dampi Phaiza, Muallum, Cingpikot leh Lailo khuate tawh khe lam bekin kizom hi. Tedim le Tonsim paina lampi-in nawk ahih manin, sumbawl, sakol vanpua khualzin tampi te-in nawk uh hi. Kum 1989 kum akipan mawtaw lam toh kipan a, kizom paisuak zolo a hih manin kikhawl hi. Kum 2007 pan kizom kik leuleu a, 2008 December pan 2009 December kha dong leitungbup kial huh (World Food) te’ hong huhna tawh Thalmual khua mawtaw tung thei ta hi.
Thalmual Tawh kizopna lampite
Thalmual khua pen Tedim pan kumpi lampi-ah tai 18 hi a, Phildung maw- taw lampi-ah tai 14 hi.
Thalmual pan Tonzang tai 20
Thalmual pan Tonsim tai 20
Thalmual pan Kaptel tai 20
Thalmual pan Zampi tai 20
Thalmual pan Phaiza tai 3
Thalmual pan Dampi tai 5. Thalmual pan Buanli tai 8
Thalmual pan Tuithang tai 5
Thalmual pan Cingpikot tai 7
Thalmual pan Manipur gun tai 6-3farlong.
Thalmual khua pan a piang nate
Gam leitang hoih ahih manin lokhawhna pan Vaimim, taang, bee, ga, mawngphal, (sathau) Kawltu (khangkhuai) piang hi. Sial, sakol, bawng cihte nasia takin kikhawi a hih manin, hun simin kizuak den hi.
Thalmual Khua siatna leh kikhenna
THALMUAL KHUA SIATNA LE KIKHENNA
1930 kumin a masa pen Thalmual khua kicimin,inn 3 kisia hi.
1949 kumin a 2 veina Thalmual khua kicimin, inn 10 kisia,mi- si om lo hi.
1966 kumin a 3 veina Thalmual khua kicimin, inn 49 kisia,mi- si om lo hi. Khua kiimkot utna ciat ah suakta takin kiteeng a,hunkhat ciangin damdamin khua lui-ah kiteeng kik hi.
1991 kumin a 4 veina Thalmual khua leitang’tolhin, misi om lo hi. A beisa hun sangin mun le mual nakpi takin kisia zaw- ahih manin khua sungah kiteeng ngam nawn loin, utna mun ciat ah kitawlnga dimdiam phot hi. A hi zongin kum 2 kum 3 khit ciangin mi pawlkhat khua lui-ah teeng kik uh hi.
Khua teenna ding Taakzang le Takheuh nuai mun (2 ) kisai kak a, ki thu kimna (ki thu tuahna) om tuanlo ahih manin, utna mun ciat ah kiteeng phot hi. Khua kip le a hoih pen dingin tua khua mun nih hong kipeh zom suak a, a taanzau lamdung khua hong suah ciangin, a nopcit lam le a hoih zia thei pan ding ci-in lamen hang!
Thalmual Khua ah Biakna hong tunna
Pawlpi min Pawlpi phutte Pawldin kum
1. ABM, (Tuiphum pawlpi)- Pu PhungKhai- Buansing)-1930
2. RCM,(RC pawlpi)- (1) Pu Tun Do Cin- (Gualnam)-1948 (2) Pu Thang Do Lian- (Buansing) (3) Pu Soi Za Kham- (Naulak)
(Note: RC pawlpi phut tawh kisai,Pa ThangDoLian ciamtehna pan)
3. SDA,(Seventday pawlpi)- Pu Khup Do Lian-(Thangom)-1972
4. EBC, (pawlpi) (1) Pu Dongh Ngaih Cin-(Gualnam)-1975 (2) Pu Pau Za Go- (Sukte) (3) Pu Dam Ngaih Cin- (Gualnam) (4) Pu Do Za Kham- (Gualnam) (5) Pu Cin Khan Dal- (Buansing) (6) Pu Kham Za Nang (Tangpua)
5. UPC, (pawlpi) (1) Pu Dam Ngaih Cin-(Gualnam)-1980 (2) Pu Tun Khan Kap- (Buansing)
(3) Pu Do Za Kham- (Gualnam) (4) Pu Kham Khua Gin- (Buansing) (5) Pu Cin Khan Dal- (Buansing)
(6) Saya Cin Sian Pau (Gualnam)Sezang khua mi hi a, Thalmual khua (State Primary School Head Master) sem hi.
Theih Huai Tapidaw Suak Masate
1930 kumin Tedim nitumna lam gun galah Pasian thu
hong puak masa pen Rev Thang Gin ahi hi. 1931 kum ciangin gungal nitumna lamah Pasian thu tangko dingin a nuai a mihing 4 te’ cialna tawh 1931 pan 1937 dong Pasian thupuak dingin hong kipan khia hi. Tua hun laitakin Tedim nisuahna lamah Saya Lian Zam in Pasian thu tangko dingin kipan khia-a, amaute nih a nuai a mite-in huhna pia uh hi.
1. Bo Pau Cin Rs 5/
2. Bo Za Suan Rs 5/
3. Saya MangKam Rs 2/
4. Cope Topa Rs 3/
A gawm: Rs 15/
1930 kum November ni 9 ni-in Saya Thang Gin Thalmual khua tung hi. Ni 2 khit teh, 1930 November 11 ni-in Pu Phung Khai (Buansing) Tapidaw suak, inn phiat, tui kiphum hi. Tua ni-in Pu Thang Kho Dongh(Hatzaw) Tapidaw ut in min pia-a, ki-ap nai lo hi.
1931 kum August 11 ni-in Thuam Dai (Tangpua)Tapidaw sua- kin inn phiat hi.
1932 kum February ni 2 ni-in Ngul Kham (Buansing) Tapidaw suakin inn phiat hi.
1934 kum May ni 5 ni-in Gungal pawlpi pian nading vaihawmin, Sukte pawlpi piangsak hi.
1937 July ni 7 ni-in Tapidaw biakinn Sia Thang Gin hong tung .
2.9.1938 ni-in mi 5 ki tuiphum hi.
1) Sing Kho Thang
2) Khup Kho Vungh
3) Dim Za Awi
4) Nian Khup
5) Phung Kho Thang
9-11-1940 ni-in Zam Go tui kiphum hi.
8-4-1941 ni-in Thalmual Hausa Thong Kho Gin tui kiphum hi.
8-2-1942 ni-in a nuai a mi 9 te tui kiphum hi.
1) Zam Kho Awn
2) Khup Za Kham
3) Ngul Pum
4) Phung Go
5) Gin Kho Tual
6) Awn Za Thang
7) Niang’ Vial
8) Niang Cinh
15-2-1945 ni-in a nuai a mi 4 te tui kiphum hi.
1) Suan’ Nang
2) Ning Za Ngai
3) Dah Ciin
4) Hial Zen
6-4-1946 ni-in Don Khaw Luan tui kiphum hi.
9-10-1947 ni-in mi 7 tui kiphum hi.
1) Cin Za Go
2) Tun Khan Thang
3) Kam Niangh’
4) Cin Vial
5) Dim Kho Ning
6) Khual Kho Gin
7) Niang Za Vung
10-2-1948 ni-in mi 8 tui kiphum hi.
1) Am Do
2) Tuan Ning
3) Sian Cing
4) Khawm Ngaih Zen
5) Huai Zen
6) Vial Kho Ciin
7) Hang Cin
28-9-1957 ni-in mi 7 tui kiphum hi.
1) Cin Za Mung
2) Pau Khan Nang
3) Zam Za Kam
4) Gin Sian Pau
5) Cing Khan Niangh’
6) Nem Ngaih Dim
7) Khual Do Cing
29-9-1957 ni-in mi 3 tui kiphum hi.
1) Ngul Zen
2) Ciin Ngaih Zen
3) Nei Go Cing
Hih thu khempeuh 1931 kum pan 1967 ciang, Sia Thang Gin’ Diary (thu ciamtehna) sung pan kiteikhia-ahi hi.
1991 khua kisiatciang huhna ki ngahte
1991 Khua Kisiat ciang, Tedim Gam-uk Zumpi pan huhna hong ngetsak
1) Kumpi pan huhna Ks 180055/-
2) Tuiphum pawlpi pan Ks 359350/-
3) Zum tuamtuam pan Ks 12813/-
4) Biakna tuamtuam pan Ks 12881/-
5) Veeng le khua tuamtuam pan Ks 10135/-
6) EBC pawlpi pan Ks 30000/-
7) Sumbawlte tung pan Ks 1000/-
8) Mawtawpi khat ciang Ks 1000/-
9) Kipawlna tuamtuam pan Ks 1200/-
10) Nisson le Daina khat ciang Ks 1000/
11) UPC pawlpi pan Ks 5000/-
12) Video neite tung pan Ks 500/-
13) Sumbuk vanzuakte tung pan Ks 500/-
14) Mataw neu khat ciang K s
500/-
15) RC pawlpi pan, inn khat ciangin Buhtang ip 2 ciat hong pia hi.
16) SDA pawlpi pan, inn khat ciangin puanzapi khat ciat hong hawm khia uh hi.
17) Tedim(Mahwahtah)te’ vaihawmna tawh Tedim gamsung inn khat ciang Ks 5/- ciat ciangtan in huhna hong ngetsak in hong pia uh hi.
Kum 100 huamsung Hausa sem masa te
THALMUAL KHUASAT ZAWH KUM 100 (Century) HUAM SUNG HAUSA SEMTE
(1896-2009)
1) Pu Vum Pau (Sukte) 1896-1926 dong kum 20 sung khuasung ki-ukna lam-ah Hausa.
2) Pu Eng Ngul (Halkik) 1896-1926 dong kum 20 sung mun le gam lam-ah Hausa.
3) Pu Pau Za Thang (Sukte) 1926-1929
4) Pu Dam Pum (Halkik) 1929-1939
5) Pu Vial Za Do (Halkik) 1939-1940
6) Pu Thong Kho Gin (Sukte) 1940-1948
7) Pu Zel Kho Thang (Buansing) 1948-1965
8) Pu Vial Khan Thang (Buansing) 1965-1966
9) Pu Cin Khan Suan (Munvungh) 1966-1978
10) PuKham Za Nang (Tangpua) 1978-1981
11) Pu Pau Za Go (Sukte) 1981-1985
12) Pu On Khan Nang (Gualnam) 1985-1988
13) Pu Tun Khan Kap (Buansing) 1988-1991
14) Pu Cin Za Go (Milun) 1991-1995
15) Pu Do Khan Gin (Hatzaw) 1995-1996
16) Pu Gin Khan Mang (Tangpua) 1996-2005
17) Pu Kam Khan Cin (Buansing) 2005-2007
18) Pu Kam Khan Mung (Buansing) 2007 pan
A MADAWK HAUSA SEM MASATE’ TANGTHU
Hausa Pu Vum Pau (Sukte)
(1896-1926)
Valvum khua-ateeng Pu Khup Pau le Pi Za Ciin te’ sung pan a piang tapa-ahi hi. Valvum khua pan Kaptel, Hiang Awn khuate-ah a teen khit ciangin, tualgal le Kaptel khua kihal huhau in Hiang Awn nusia-in Muallum na tung leuleu uh hi. Muallum khua-ah Khawhsa(tuk) 3 vei a tun khit ciangin Muallum nusia in Thalmual khuasat khawm uh hi.
1926 kumin Pu Vum Pau in leitung nusia hi. Amah a sih ciangin a tapa, Pu Pau Za Thang in Thalmual Hausa zom hi.
Thupuak,
Gin Za Lal
Supna lianpi hong tunna
Hausa a khang a khangin Thalmual gamah khua dangte’ gankhawi nading phal den uh ahih manin, supna lianpi hong tung hi.
1) Gamsung leitang hoih khempeuh ganin sik lumlet gawp a hih manin lei hoih om nawn loin sialzawi (gan lampi) dim khin ta hi.
2) Thalmual khua gankhawi mite’ adingin haksatna tam- pi om hi.
3) Khua dang te in ih gamsung a singkung manphate pua mangkhin uh a, tham loin singno tampite gan an dingin satleu mang khin ahih manin, singkung a khanzah dingin khang thei nawn lo hi. Tua ahih manin logam a khawh phatna ding zahin gina zo nawn lo hi.
4) Gamsaap khempeuh mipite’ phat tuamna dingin kizangh lo ahih manin, mipite in upa vaihawmte’ tungah muan lahna hong kipan a, kilem lohna hong piang hi.
Hih atung a thu tawh kisai in ih gam leitang a hoihkik theihnading, ih khantoh nading in Thalmual khua makai ding (Hausa) hoih a kisam ih hihi. Makai hoih ih neihloh manin kilem lohna hongpian ciangin haksatna tampi hongtung ahihi.
Khua puahna le khantohna
1966-1978 kikal in Thalmual khua manglai sin theihna(Pri- vate) kiphuan khia-a, mi tampite in phattuam lawh mahmah hi. .
* * Ahi zongin 1991-1995 kikal sungin (Tuithang Middle School) tawh kizopna hong bei leuleu hi.
1996-2005 sungin tan 7 sin theihna(rlvGef )sang kingah hi.
1948-1965 kikal in bawlung suih theihna ding tualpi hoih mah-
mah kinei hi.
* * * Ahi zongin khua kisiat zawh tuni dongin bawllung suih theih nading tualpi kinei nai lo hi.
2005-2007 kikalin veengthak Takheuh nuai-ah kiteeng hi.
2006-2007 kikalin Takheuh nuai veeng thak ah Sanginn 48ft,
24ft, khat kilam Sangkah naupang 62 pha hi.
2008-2009 kikalin Taakzang le veengthak Takheuh nuai-ah
Unicef te in naucing Sang hong phuan uh hi.
2008-2009 kikal in Takheuh nuai veeng thakah Sanginn 96ft,
24ft kilam a, sangkah naupang 80 val om hi.
1989-1991 kikalin Phildung mataw lamtawh kipan hi.
2008 kumin Tuithang pan mawtaw lam kito-in motor Cycle hong tung thei hi.
2008-2009 kumin Sia Thang Lian Khai ‘ deihsakna tawh World Food te in Phildung mawtaw lampi hong tawh sakin Thalmual khua mawtaw tung thei ta hi..
2009 kumin Unicef pan tuilawng hoih mahmah kingah hi. Hih pen 2005 kumin Pa Tun Khan Kap in khua le tui ading deihsakna tawh Yangon zumpi-ah a va siauh ahi hi.
2010 kumin Vomgiahbuk ah bawlung tualpi kinei ta hi.
Comment piaknop aomleh...