Pasian, Khangno, Hun ~ Rev. Mang Tungg Thang
Thuhilhna 12:1 – I Lai Siangtho simna ah ‘Na Khangno lai in, nang hong piangsakpa Phawk in’ ci hi. Khangno tading a hoih diak Lai Siangtho tawh a kibat hangin mikim ading ahoih Lai Siangtho kammal hi. I nuntakna ah hun pen ei deih bangin hong pai lo hi. I tenna Kawlgam ah Buddhist biakna a tampen ahih na zui-in en leng, Buddhistte’n, “Na khangno lai-in pilna zong in. Na gol zawk ciangin sum lepai zong in. Na ham ciangin Pasian zong in’ na ci hi.
Pasian a um eite in hong piangsakpa I thei-a, bang ngimna nei a hong piangsak hiam cih pen I dot tohtoh ding ahihi. Thu dang tampi I dot ding kitam sap lua lo hi. Ahang pen Pasian tungah I lungdam koh ding a thupi penpen mi khempeuh ii leibat ahihi. Tua hi-a, bang hun-a piang, bang hun-a si ding cih theilo ihih manin ah I nuntakna hun manpha sungah tun nuam ka sak lai ka hat lai-in hih sem ning, ka hat nawnloh ciang Pasian zong ning ci-in khuak thu ngaihsutna (rational thinking) leh logic tawh a hiding a bat hangin a taktakin ah tuni a suak naupang den mah ciangin si thei a, piteek mahmah icih zong dammawhin gim isak mahmah zong sawtpi nungta lai thei hi. I nuntakna ah bang hun ciang si ding cih theilo ihih manin Pasian iphawk ding a thupi ahihna thu a masa in gen nuam hang. Thu thum ensuk ni:
1. Pasian zon ding Hun hoih pen
Gupkhiatna thu gen te’n ‘Tuni gupna ni hi’ ci uhhi. Tua mah bangin Pasian a zong te adingin tuni Pasian zon ding hun hoih pen hi. Na hoih sepding leh na pha sep ding zong tuni mah hun hoih pen hi. Zing ciang ahih keileh ka tua cih zawk deuh ciang, mi tampi in ci thei uhhi. Ahi zong tua hun hong tung leh ka tua cih ciang ci to lai thei hi. Gentehna in, mihau khat in ‘Inn ka neih zawh ciang’, ci-in ngimna khat nei-in tua a neih khit ciang bang ci to lai hiam cihleh company lian ka neih ciang, cih bangin na hoih sep ding a geel toto tampi om hi.
Tua manin Topa Jesuh in mihau tangval pa thu a genna ah, ‘ka neih sateng khol nading ansal lianpi ka lam ding a, nuamtakin ka tawlnga ding hi’ a cihleh, a zan ciangin Pasian in, ‘Mi haipa aw, na nuntakna tuzanin kong laksak ding hi’ ci hi. Tua hi-a tuni I kiginna pen bang tan ah kiging ihi hiam? Tomvei sung leitung nuntakna ah ikiging kha hiam? A taktakin Pasian in leitung silehsa nei ihih hangin tawntung adingin hong bawl ahihi. Tua hi-a tawntung nuntakna imat khak, I letkhak keileh inuntakna ah kum 70, 80 khawng ding ciang bek kingaihsunin kinungta thei hi. Pawl khatte in ka dam ka hat lai, ka neih lai-in ka ut bangbangin om ning ci ziau thei hi.
I ut huna kisi zong hi tuanlo hi. A hunhoih pen icih pen tuni mah hi. Matthai 6:33 ah Pasian gam leh ama dikna zong masa un, na zon uhleh tua nate hong kipia thuah ding hi. I masak ding pen Pasian’ gam leh ama dikna ahihi. Na cidam ciang Pasian gam leh a dikna zong un cilo hi. Buaih na ngah ciang zong cilo hi. Na vai a lem, na lungnop hun ciang zong cilo hi. Tu mahmahin Pasian gam leh a dikna na zong un a ci nuam ahihi. En I gelna ah ka tua cih zawk teh ci-in hun khinkhinin theihloh kalin inuntaknate hun tampi bei-in sihna in zong hong pha thei hi.
Pasian zon ding hun pen damlo na kisak leh zong tua kawmkal mah ah zon ding hi-a, buaina tampi in hong nawk na cih leh zong tua kawmkal mah ah Pasian zon ding ahihi. Na hun nang khut sungah omlo ahih manin, mihing leh papo a kici, pakpalh banga vul ziau thei, a diakin khangno hun pakpalh banga hoih pen Pasian in iplah mahmah hi. Na hunte khin nawn kei in. Pasian ading na nuntak sawmna, na khensat sawmnate khin nawn kei in.
2. Na hun manpha pen Pasian in deih
Mihingte’n ipumpi pen ei’ zat hi-a ei’ neih hilo hi. Tua bang mahin I nuntakna zong izat hibek-a I neih hilo hi. Job in bang ci hiam cihleh, ka pianin bangmah lo tawh ka pianga ka sih ciangin zong bangmah lo tawh a ciah ding ka hi, na ci hi. Tua banah bangmah uk theih, kham theih neiloin, Topa ka nuntakna hong tua cihsak laibek ve, cih ciang nangawn a kham zolo ihihi. I nuntakna ah hun pen manpha mahmah ahih manin hun zatsiam ding thupi hi. Lai Siangtho in Na hoih lai, a zekai ma, haksatna hong tunma … nuamsa kei sing na cihma in, hong bawlpa phawk in.
Hong bawl Pasian ki-um napi ama hong piak hun sungah ama deih banga ikalsuan ding kidong kha lo ahih manin ihun tampi, inuntakna a manpha tampi leitung tawh a bei khawm om thei hi. Cialpi thugenna ah bang om hiam cihleh, mi kikhel a piangthakte in ‘Topa tu-in nang kiang hong zuan ing. Khangham pawl khat in bang hang ka khangno lai-in nang’ kiang hong zuan khalo ka hiam? ci a kisik mi tampi om hi. Hih te in na a sak pen a meel hoih laiteng, a manphat laiteng leitung nopsakna ah zang kha in Pasian deihloh tam na zangh khin kha lua in na sa lua in Topa nong sang zo lai diam ci uh hi.
Hihte’ gen in tu-in ko kum tam khin ka sianthona, ka hoihna zong om nawnlo ci hi. Khangno na hih lai leh na hoih lai, na siantho lai Pasian in nang hong deih ahih lam phawk in hong ci hi. Mi tampi in a kum a tam khit ciang zekai kisa-in na sa mahmahin Pasian kiangah a zuat kik ding zong kisuang takphial hon khat om hi. I hunhoih lai, I paal lun lai mahin I iplahhuai lai, ipil/siam lai mah Pasian in a deih pen ahihi. Bang hang cihleh Pasian in Jesuh adingin a thak sinsen, a hoihlai bek na zangh hi: Jesuh mi bangin hong pian ding ciangin nungak siangtho Mary ii gilsung hong zang hi. Mary in kingaih pih a nei kawmkal ah hibang a Topa’ nang deih bangin kei tungah hong piang hen a cingam ding tuhun ciang baih lo ding hi.
Tua khitteh Jesuh Jerusalem khua ah gualzo in hong lut ding lai-in a kisin nailo lapi’ ta lano tuangin hong lut hi. A zualsa la zong tampi om kha ding hi, a hizongin kuama tuan nailoh lano tung hong tuang hi. Jesuh a sih khit a luang a kivui ding ciangin kuama zat nailo Joseph ii han ah hong kisial leuleu hi. Hih thute iet ciang Topa Jesuh in a thak sitset, a kizangh nailo, paubanna a neilo van leh mihing hong zangh hiam cih hong phawksak hi. I siat khit ciang Pasian kiang kisikin izuat ciang Pasian ana heh loh hang a siang sitset, a paubang lo mah Pasian in a deih hi tah maw cih kimu hi. Pasian in eite hong sapna pen nang na hoihna kei adingin nong ci ngam diam? a ci ahihi.
Hun khat ingak laitak thusia in hong lapkha leh baih lo ding ahih manin a hoihlai nuntakna mah Pasian piak ding thupi leh a deih ahihi. Thuciam lui ah Joseph pen khangno lai kum 17 guala a sanggamte’n sala a zuak ahihi. Ze-etna leh haksatna tampi thuakin tawntung Pasian pen na len kha ahih manin a kiim a pama a zol mawhnate na nial-in thong nangawn kiatlawh a Egypt gam ah kumpi nihna dong a tunna pen a siangtho nuntakna hang mah ahihi. Tua mah bangin Daniel te lawmta zong a duhhuai kumpi sabuai a anlimte nek ding nial-in Pasian tawh a nuntak manun a lamdang pilna Pasian in na pia hi.
Thusim a theih nadingun anlimte nial-in anteh tui bek ne-a sianthona tawh mipilpente’ tungah mipilin na kisuangsawn hi. Tua hi-a na hoih leh a thupite pen manh piak kul hi. Manh pialo pi-in a hau khat pen manh a kinget ciang thong a kiat kul hi. Thong kiat zong manh piakna khat mah hi. Manh nung piakte sangin manh a mapiakte mah in thuak nop sazaw uh hi. Joseph leh Danielte’ nuntakna ah kimu thei-a, manh piak ding pen amau teel na hi zaw hi. Pasian in khangnote tung kei adingin gualnopnate na nialzo diam hong ci nuam ahihi. I hunhoih, hunzekai ahih ma, hunlap ahih laitak mah in Pasian in ihoihpen na mah a deih ahih lam a gen nuam ihihi.
3. Khangno leh Kiimlepam
I kiimlehpam ah a nuam mahmah ding tawh a kibang tampi mah om hi. Ahih hangin a sinkhinte in nuam hi na cikhin tuanlo uhhi. Leitunga pilpen leh a haupen Solomon in bang ci hiam cihleh ‘Na khempeuh a mawknapi’ na ci hi. Leitung pilna leh hauhna ah a demzo a omlopa in na tuamtuamte a sin khit ciangin hibang a ci na hihi. I kiimlepam ah hong zol tampi, a deihhuai tampi om a, a mawknapi khawng a lunggulh kha ihih ding pen a kiphawksak nuam ihi. A manpha tampi om mah a, a hizongin khentel haksa hi. Pasian tawh I kizopna a sian masiah koi ne ding, koi zangh ding, koi ah pai ding cih pen khentat haksa mahmah thei hi.
A hang pen ilawm igual in zong hong zol, facebook khawng ah khat in a paina mun nopci hong suaksak leh kei zong tua sanga nopci zaw ah pai leng cih kidem nopna om thei pah hi. Ei lunggulh simsim pawl khat pen a sinkhin Solomon in ‘a mawkna’ na cihi. Solomon hun lai in ngun leh sumngo bang thu in kisimlo ci hi. Tu hun ciang kimawlna ah a khatna pen khamlim kipia, a nihna ngun lim kipia, a thumna sumngo cih bangin kipia a, mikim ngah zawh hilo lai-a, tua ngah zawh nadingin sidekin hanciam uh hi.
Mailam hunah khangno ihih hangin a nuamsa dingin zong kiging dinga, haksatna a thuak dingin zong kiginkholh huai hi. Cidam dinga zong kigingkhol-in, cidamlo thei dingin zong kiginkholh kul hi. A hau dingin zong kilamen-in kizawng thei kik cih tawh zong kidop ding kiginkholhhuai hi. A langlekin ngaihsun bekin hau ding kimlai zawng vat leh mi pawlkhat in pua zolo-in sinuam zawin ei leh ei kithahna (suicide) piang thei hi. Pasian tawh a nungtate in bel pua zo sam napi Pasian tawh a tonthei nailo tadingin lungkhamhuai veve hi.
La phuakpa in zong ‘Haksatna omlo hilo-a haksatna kizo thei’ na ci hi. I ngim itupna lawhcin lahna khat a om ciang mundang pailo-in Pasian kiang zuat ding thupi hi. Topa Jesuh in mipite vantung thugilte ahilh leh telzo mello-in tampi in ciahsan uhhi. Tua ciangin Jesuh in a nungzuite’ kiangah note zong na ciah nuam uh hiam? a cih leh Peter in, ‘Topa aw nang kiangpan ciah le ung kua kiang zuan ding kei vuam? Nangmah in nuntak tawntungna thu na nei hi’ na ci hi. Na lamet bangin Pasian in hong sep loh ciangin, leh an na tan ciangin na tanzahin Pasian in hong piakkei leh I phawk ding ah I nget khempeuh Pasian in hong pia hilo a, a ma deihna tawh a kituak leh ama minthanna ding ahih ciangin hong pia ahihi.
Jesuh in manh piakna tawh kisai James leh John’ nu kiangah a genna ah a vei leh a tak a tuding tawh kisai-in manh na piak ding uh tel kei uhteh na ci hi. Tua banah nungzui suahna ding a genna ah, mi khat peuh in ama silehsa deihna nial-in a singlamteh pua-in ka nung hong zui hen na ci-a, manh piak ding ahihna gen cian hi.
Kiim lepam ah Pasian upna/uplohna
Upna tawh kisai nam tampi om hi: 1) Pasian upna, 2) Pasian uplohna (atheist) hihte pen Pasian om kei a cite ahihi. 3. Pasian uplahna (agnostic)- A vaang lian Pasian pen leitung mimawhte tawh kizom thei lo ding cih upna hi. 4) nuntakna nei khat peuh upna (animism)- Indiate bang leitung pilna khuak lam ah pilna saang mahmah napi zusa bia peuh, lim bia peuh tam mahmah uhhi. 5) milimbiakna (paganism) cih bangin nam tampi om hi. India pen Hindu biakna ahih mah bangin leitungah pasian lim a hau pen gam hi uha, pasian million 300 val nei kici hi. Pasian hong bawl a hih lam tel taktak kei lehang pil mahmah in PhD ingah phial zongin milim cihte mah a kibia thei ding na hihi.
Agnostic upna cih pen leitungah mi a tampen hikha ding hi. Pasian omkei a ci hilo napi in a um ngamlote ahihi. Khuak ngaihsutna tawh tam pai lua ahih manin Pasian a um zolo te ahihi. Mi minthangte sungah zong na tam mahmah hi. Gentehna in, gual suk lehang, Charles Darwin (Evolution), mihau Warren Buffet, ciamnuih siam Charlie Chaplain, actor Leonardo Dicarpro, Theologian Immanuel Kant cihte ahihi. Thu dot hau in, science tawh Pasian thu a tehkakna pan a umlah ahi uhhi. Scientist Albert Einstein zong na kihel hi. A tawpna ah ka gen nop khat pen Charles Templeton ahihi. Amah pen a tungin Pasian um Canadian te hi-a, a pianthak ciangin Pasian thugen siam in minthang mahmah hi. Billy Graham sang upa zawin minthang masa zaw hi.
10 June 2018 TBCY Khangno Hun a Hunzatna
Tua hi-a mite in Billy Graham zong Charles Templeton bangin hong minthang thei kha ding hi ci-in a lamet mahmah uh khat ahihi. Princeton Theological Seminary ah Charles Templeton sang hong kah ciangin Pasian thu tawh kisai dotnop hong hau mahmah a, lunghianna hong nei hi. A ma tungtawnin mi tampi kikhel hi napi 1957 ciangin kei Agnostics hi ing ci-in taangko khia hi. College kah khangno tadingin a ngaihsuthuai thu om hi. Judson na ngawn a college kah lai-in Pasian umlo man hi. MIT BARS ah zong critical thinking a kitam hilh ciangin Pasian tawh kisai thu dotna tam ahih manin a upna a hoi zong mi tampi om uhhi. Upna kip zo nai taklo a omlaitak ahi university sang naupangte adingin hoihna ding sangin siatna ding piang baihzaw hi. Hih bang khangno hunsungah I letkip di ingah khak keileh huih ii mutsuk, muttohin ki-awn kawikawi thei hi.
Khat vei Charles Templeton in Billy Graham kiangah lawm aw, I Pasian thu limtakin ka ngaihsut ciangin Lai siangtho in piansakna pen kum 7000 kiim bekin gen-a, mipilte in kum awn bangin gen ahih manin hithei kei, um zo keng, nang zong Lai Siangtho sangah hong kah in ci-in zawn hi. Tua leh Billy Graham in, lawm aw, ei ma kum 100 lom tampi lai-in ei’ sanga pilzaw mi tampi in na cikhin hi. Thu ka gen ciangin Lai Siangtho in gen hi, Pasian in ci hi, ka cih ciangin Kha Siangtho in na lianpi hong sem hi.
Lai siangtho gen piansakna pen mi’n bangbang a ci zongin Pasian kammal Lai Siangtho ken um ing, thu zong dotdot sawm keng a cih ciangin a lawmpa’n lamdang sa hi. Tua manin Charles in, ‘Billy Graham upna pen leitungah a zoding omlo a muanhuai upna hi’ na ci hi. Charles ii laibu bawl masa pen ‘Evangelism for Tomorrow’ cih hi-a, a nunung pen a laibu bawl ‘Farewell to God: My Reasons for Rejecting the Christian Faith’ ahihi. Tua hi-a, Billy Graham banga khauh mahmah upna I neih ding thupi hi. Tu kum hong sih ciangin zong American kumpi in zahtakna pia-in pahtawi na nei uhhi.
A tawpna ah, Pasian kammal Lai Siangtho mah upding muan ding hi a ci ngam te tungah Pasian in na lamdang sem hi. Pasian izon ding pen tuhun hi-a, ei neihsa ahilo hun sungah ineihloh nuntak sung mahin, a hun hoih lai, I hoihlai pen mah Pasian adingin nuntak ding thupi hi. Up khialhna tampi a om thei kawmkal ah Pasian kammal mah ahi Lai Siangtho kammal upzawh nading, up ngam nading Topa in tha hong piak ding kisam hi. I Lai Siangtho pen sim taktak lehang a hiding mah a hia a cih huai thu pawlkhat om thei hi. A hizongin Billy Graham mah bangin Topa ka dot ding dang om kei, up ngam ding hi, ci-a I upzawh ding thupi ding hi. Bang hangin hih bang hong piang hiam cih idot leh ei adingin supna om thei a, Topa bang dingin nong bawl a hiam, bang hangin hong ci-in dongh thei lehang manpha mahmah ding hi.
Pasian pen natna satna kawmkal ah, haksatna kawmkal mah ah a muang teitei hih ding thupi hi. Pasian tapa, tanu hi ing cih ikha muan zawh loh manin kikhasia thei hi. Pasian ta hihna lungmuanna nei leng I lungneu nading thu omlo hi. A um ngiungeu zote tungah Pasian in na lamdang lianpi upzawh loh zah dongin sem thei hi. Lai Siangtho in hong piangsak pa phawk in a cih mah bangin bang dinmun koi lai ah itung ta zongin phawkhuai hi. A tawpna ah, Thuhilhna 12:13-14- Hih thute khempeuh banah gen ding thu khat bek om hi. Mihing hong kipian’sakna a thu bulpi pen in: Pasian zahtakna leh a thupiakte man’na ahi hi. A pha hita leh a sia hita leh a simthamin i hih simte nangawn i hihna khempeuh ah Pasian in thu hong khen ding hi. Revd Mang Tungg Thang (10 June 2018 TBCY Khangno Hun a Hunzatna hi) – Zomi Daily
Comment piaknop aomleh...