Numei leh AIDS ~ Vung Deih Cing

Numei leh AIDS ~ Vung Deih Cing (Know AIDS for no AIDS) AIDS ngahloh nadingin AIDS thu thei in!

Thumasa :: Leitung ah AIDS natna a piangsak lungno HIV (human immunodeficiency virus) le tua lungno hanga a damkik thei nawnlo natna AIDS (acquired immunodeficiency syndrome) tawh a nungta mi then 20 (lakh 200 or 20 million) tak pha hi, cih na theikha hiam? Tua then 20 sung pan a kimkhat pen leitungbup cidamna lam a sai World Health Organization (WHO) te in numei hi ci-in na ciamteh uh hi. Tua ahih manin, numei le AIDS cih thulu tawh hih lai kong gelh hi. Numeite in HIV/AIDS thu limtak i theih ding kisam ka sa hi.

Mihing sisan sungah natna a piangsak thei lungno nam khat HIV kici a om ciangin tua HIV lungno in natna a dal thei sisante susia-in a damkik thei nawnlo ding natna AIDS kici piangsak hi. Tua HIV lungno a nei khempeuh in AIDS natna ngah pah khin khollo napi, a tamzaw in a ngah hamtang uh hi. A ngahkha khempeuh lah damkik cih om lo hi. Tua ahih manin HIV lungno ngahkhak ding kidophuai a, AIDS natna ngahloh nading a bulpi ahi hi. HIV lungno a that thei zatui kimu nailo a, ahi zongin AIDS natna ngah pah nading panin themkhat a ziakaisak thei zatui bel om hi. Tua zatui min antiretroviral kici hi.

a. America ah HIV lungno le AIDS natna: America gam cidamna lam a saipawl Centers for Disease Control (CDC) te in a genna ah kum 2002 kumtawp tanin AIDS natna nei khangno le picing numei 159,271 phazo hi. Kum sawmlesagih sung, 1985 pan 2002 kikal sungin USA gam ah numei AIDS natna nei a zah li-in tam hi ci-in kiciamteh hi (7% to 26%). Ahi zongin hih kum sawmlesagih sung mahin zatui antiretroviral therapies tawh kidalna hangin HIV lungno nei za ah sawmlesagih (17%) in AIDS natna ngah lo hi.

Hih zatui nekna panin HIV lungno in AIDS natna a piangsak ding pen khakcip ahih keileh ziakaisak hi dingin ki-ummawh hi. America ah AIDS natna ngah za ah sawmte pen numei kum 25 sanga naupangzaw vive ahi uh hi. A gambup numei lakah Spanish le mivom za ah sawmnihlenga sangin tawmzaw uh a, tua za ah sawmnihlenga sung pan AIDS natna nei za ah sawmgiatlenih sangin tamzaw leuleu hi. Spanish le mivom numei za lakah 82 in AIDS natna nei uh cihna hi.

b. Singapore ah HIV lungno: Kum 1994 August kha-in zato lam siamte in a kan uh ciang Singapore ah numei HIV lungno nei a masapen 1986 kumin kimu hi, cih na gen uh hi. 1991 zawh lam ciangin tua lungno nei numei tam semsem a, 1993 kum ciangin mi 16 pha in, tua 16 lak pan 14 te pen numei le pasal lupkhopna (omkhopna) pan kilawh hi.

Mi khat in sisan kipiakna pan ngah a, a dang khat in zatui hoihlo kisutna pan ngah hi. Numei 8 inn nupi hi a, a dang nihte a pasal uh si zo hi. Nupi 8 in nasep nei a, tua lak pan mi 5 in AIDS natna hangin nasep zom zo nawn loin tawp a, khat in a nasep tawpin a innkuan kem hi. Hih AIDS natna nei nupi a tamzaw sangkahna kician nei lo, laitan sangpi nei omlo uh hi.

1. AIDS kici bang hiam

HIV lungno mihing sa sungah a lut ciangin a damkik thei nawn lo ding natna khat piangsak a, tua lungno hanga damkik thei nawn lo natna pen AIDS kici hi. Zolai-in mikhat in hih bangin a khiatna gen hi: Anbang Itna Damtheilo Sihna!

2. AIDS natna ngah nading hun bangtan sawt hiam

HIV lungno a nei khat in AIDS natna a ngah dong hun bangtan sawt hiam, cihna ah a tamzaw in kum 8 pan kum 10 sawt hi.

3. HIV lungno nei le AIDS natna nei a kilamdanna bang hiam

HIV lungno ngahte in AIDS natna ngah pah lo a, AIDS natna neite HIV lungno khangcing ta cihna hi. Mihing sa sungah natna om ding a dal tuisikte HIV lungno in dawn kang in, a dam thei nawn lo ding natna AIDS piangsak hi. HIV lungno nei khat AIDS natna a ngah mateng (HIV lungno a picin mateng) mi cidam ngeina bangin thahatin melhoih a, ankam limin, kigensiat nading nei vet lo hi.

4. HIV lungno koi pan kingah hiam

HIV lungno ngah za ah 80 sanga tamzawte in numei pasal omkhopna pan hi. HIV lungno ngah theih nading omdan hoih lo khempeuh lak pan a kikem lo peuhmah HIV lungno a ngah ding ol mahmah hi. HIV lungno ngah theihna pawlkhat a nuai-ah gualsuk ni.

• a) HIV lungno a neisa khat tawh numei pasal omkhopna pan
• b) Zatui khamtheih zangte in kisutna phim a zatkhop uh ciangin
• c) HIV lungno nei nupi in a ta nawitui a piakna pan
• d) HIV lungno omna sisan le sisan nam kipiakna pan

5. HIV lungno bangci kilawh hiam

Leitungbup ah HIV kilawhna a tampen numei le pasal lupkhopna pan ahi hi. Za ah 90 pen hih banga numei pasal thangtatna pan kingah hi. America ah za ah 42 pen numei pasal thangtatna pan kilawh a, za ah 21 pen zatui kisun (drug abuse) pan kingah ahi hi, ci-in kum 2002 tawp lamin kiciamteh hi.

HIV lungno pen numei le pasal thangtatna pan kingah himah leh hun tamzaw ah numei in ngahbaih diak a, pasal in ngahhakzaw hi. Numei zunthakna a naalsak nap tawh a kibang a man ditdiat tuite (viginal secretions) hangin numei in HIV lungno ngahbaihzaw hi, ci-in kiciamteh hi. AIDS natna a kimuh cil lai in, sisan kisam a om ciangin sisan le cituite HIV lungno om le omloh kisit masa ngei lo ahih manin mi pawlkhat in sisan kipiakna pan HIV lungno na ngah uh hi. Sisan siangtho lo kipiakha cihna hi. HIV lungno kingah theih dan pawlkhat gen lai ni.

• a) Zatui khamtheih kisutna pan
• b) Zatui khamtheih kisutna phimte zatkhopna pan
• c) Pasal le pasal omkhopna pan
• d) Sisan, pasal bawtui le numei zunthakna a kawtsak tuite kisawhkhakna pan, ahi zongin khua-ul le ciltui pan kilawh thei lo (body fluids such as blood, semen or vaginal secretions but not sweat or saliva)

6. Numei in HIV/AIDS neileh bangci kithei hiam

AIDS natna a piangsak HIV lungno a nei numei pawlkhat in tua lungno nei ahih lam zong kithei pah lo hi. Ahi zongin HIV lungno a nei peuhmah in a theih nading honkhat om hi, a omdan uh pawlkhat kikhek hamtang ahih manin, tua bang a kitheih baihna nam thum om hi.

• a) Numei zunthakna ah meima le liamna om den hi
• b) Numei zunthakna ah tuisik luang den, kawt den
• c) Numei kalkawmah natna khatpeuh om leh damsak kik ding ol lo.

Tua lo adang pawlkhat pan zong numeite in HIV lungno nei hi cih kitheithei hi.

• d) Numei zunthakna ah meima dam thei lo om den
• e) Numei zunthakna sunglam (taisung) meikang bangin sa den (pelvic inflammatory disease, PID)
• f) Zunthakna pan tui luangkhiate a mel kidang
• g) Zunthakna le a kiimteng thakin bawk
• h) Zunthakna kiim le a sunglam keugawin kilip
• i) Zunthakna sung khempeuh zuul gawp

Atamzaw ah, numei in HIV lungno a ngah ciangin a ngah pan khakhat sung khawngin bukvei bangin khuh kheuhkheuh uh hi. Mi pawlkhat leuleu in HIV lungno a ngah pan kum tampi sung ngah ahi cih a kitheih nading bangmah kilangkhia lo hi. HIV lungno a ngah zawh ciang natna khatpeuh ngahkik leh tua natna uang semsem a, a nuai-a bangin a natna kilangkhia thei hi.

• j) Gawl sung bawk, lenuai bawk, khaal bawk cihte hong kipan hi
• k) Khuasik cisa dam thei loin zan ciangin khua-ul kai den
• l) Anngawl hang hi loin gawng hanhan
• m) Thazawm den, tha nei lo (thabei)
• n) Ankam lim lo, sungpai, sungkhawh, ektui den
• o) Kamsung na-in bawk, tangsiat bangin kang tiptep cih bang om den hi.

7. HIV lungno pan AIDS natna ngah cih bangci kithei hiam

• a) HIV lungno a ngah khat in tua lungno ngah hi cih zong kithei lo hi.
• b) Tua zawh a sawt loin cisa, kamsung pol, vun tungah cithak nei cih bangin om hi.
• c) Hih bang nopmawhna omte dam zel, kilangkik zel cih bangin hun sawtpi kivei hi.
• d) Tua zawh ciangin gawlbawk, lenuai bawk, khaalkawm bawk cih bang om hi. Hih in khathum sung bang sawt hi.

Hih bang hong om ciangin HIV lungno khangcing dekta, pumpi hatna le natna dal zawhna kiam cihna hi a, AIDS natna picing kingah tading cih a kilatna hi. Hih hun ciangin natna neuno bukvei nangawn pumpi in dal zo lo ahih manin lungtang, mit, gilpi, vun le thagui natna cihte tawh kizom suak a, pumpi tawh kilawi nawn lo ahih manin pumpi thazawm den ta hi.

• e) Cisa, ankam lim lo, sungtholh cihte in bawm den ahih manin gawng semsem a, thakiam deuhdeuh hi.
• f) Hih bang hun ciangin mi pawlkhat in sameng natna (cancer) zong ngah thei hi.
• g) Hih banga HIV lungno a nei khempeuh in midang lawh theita hi.

8. HIV lungno olno a kilawh ziauziau theih ahi hiam

HIV lungno pen innsungah tenkhopna pan kilawh thei lo hi. Ekbuk, ankuang, le umlekeute zatkhopna pan kilawh thei lo hi. Tuibual khopna pan kilawh thei lo hi. Puansawpna van zatkhopna pan zong kilawh lo hi. Zum nasep khopna, sangkah khopna cihte pan zong kilawh thei lo hi. Tho le ganhing pehna pan kilawh lo hi.

9. HIV lungno nei le neilo bangci kithei hiam

a. HIV antibodies test pan kithei: HIV lungno ngah ciang a piangtawm HIV antibodies neih le neihloh etna panin HIV lungno neih le neihloh kitel hi. HIV antibodies pen HIV lungno a ngah zawh a sawt loin mihing pumpi tungah piangtawm hi. HIV antibodies a om leh HIV lungno nei, HIV antibodies a om keileh HIV lungno nei lo cihna hi. Atamzaw ah HIV lungno ngah pan khathum sungin HIV antibodies piang hi. Ahi zongin khat veivei antibodies piang pahpah lo thei ahih manin HIV antibodies om lo cih man bek tawh HIV lungno nei lo kici thei lo hi.

HIV antibodies a kimuh leh HIV lungno om takpi hi cihna hi a, ahi zongin AIDS natna ngahta cihna hipah lo hi. AIDS natna pen HIV lungno a khangcin ciangin a damkik thei nawn lo ding natna hi bek a, HIV lungno nei khempeuh AIDS natna nei hi lo hi. HIV lungno pen a picin ding a kidal pah keileh AIDS natna ngah pah ding cihna hi. AIDS natna ngah tampi in sameng natna (cancer) zong ngah khawm hi.

b. Sisan le sa sungah tuisikte etna pan kithei: Sisan le ciitui (pumpi sunga tuisik omte) sitna pan HIV lungno neih le neihloh kitel thei hi. Hih etna pan HIV lungno nam nih HIV-1 le HIV-2 om le omloh kitel thei hi. Hih bang sisan le ciitui etna in minit 20 bang bei hi.

10. Bang hangin HIV lungno neih le neihloh etsak kul hiam

Ki-etsakna panin HIV lungno neikha hileng cih lunghihmawhna beisak a, neikha ihih leh a dalna zatui nek pah ding hong theisak hi. Mailam kikepzia ding zong kitelpah hi. Numei pasal thangtatna pan kikep a kul dan le, ta le nau neih ding zong kikep a kulzia hong telsak hi. Cidamna hoihtak neih a kul dan hong theisaka pumpi cidam a kisapzia hong telsak hi.

11. Sisan hawm leng HIV lungno ka ngah thei hiam

Sisan piakna phim le thawlte siangtho hi peuh leh HIV lungno kingah lo hi. Phim le thawlte khatvei zat khit ciangin pai pah ding.

12. HIV lungno ka ngahloh nadingin bangci kikep ding

Koppih khat bek nei ding. Numei pasal thangtatna pan kikem siangtho ding. A thangtat nuam numei le pasalte tawh kipelh ding. Zatui khamtheih kisun lo ding. Sisan piak ciangin phim le thawlte siangtho ding, mi zatsa zang lo ding. Sisan le ciitui a siangtho bek sang ding, zang ding. Kisutna phim khatpeuh zat ma-in siangtho takpi hiam cih tel masa ding (use sterilized needles and piercing matenials only).

13. Numei pasal kizopna siangtho kici bang hiam

Numei pasal kizopna siangtho cih ciangin numei le pasal sung pan hong luangkhia bawtui le ciituite kisawhkha lo ding cihna hi. Hih bang ahih theih nadingin atuamna (condom) zat ding cihna hi. Numei pasal omkhop ciangin zu kham lo ding.

14. HIV lungno nei ka hi cih thei leng bang ka lawh dia

HIV lungno nei na hih lam na kitheih leh zato ah HIV/AIDS lam a siamte kiangah pai pah inla, kivelsak in. Na sisan sitsak inla, zatui le kikep dingdan dong in. Numei pasal omkhop kidaangin pelh inla, sisan le ciitui midang zat dingin pia, hawm kei in. Nau neih ding pelh in. Tha neih nading le thahat nadingin anhoih ne inla, na cidam nading hanciam semsem in.

15. AIDS natna a damsak thei zatui a om hiam

Tu ciangciang ah AIDS natna a damsak thei zatui kimu nai lo hi. Zatui pawlkhat NRTI kicite AZT, ddl, ddC, 3TC, d4T le protein inhibitors kici honkhat le NNRTI te in AIDS natna ngah ding ziakaisakin pumpi cidamna hoihsak tuam bek a, damsiangna bel pia lo hi. Zatui bang hoih ding ci-in a kizon san laitak hi. Sm Vung Deih Cing, B.A (History), B.Sc (Nursing) Singapore

(Nu Vung Deih Cing in Yangon General Hospital pan Diploma in Nursing and Midwifery a zawh ciangin University of South Australia pan Bachelor of Science in Nursing zo leuleu a, tu laitak Singapore ah sem hi.) ZYA Magazine