Dr Henry C Lee gen thu manpha pawl khatte ~ NK Khanno
(i) Khangnote le siatna
Ka khansung in mikithatna thupiangte tampitak tuak kha ingh. Hih thute ka et kik ciangin apiang sak ahang pen thu 7 in mukhia ingh. Lungkimlohna, itna ngaihna, buluhna, zukham ankhamna, thuneihna kituhna, lungsim manlohna cihte hi. Tuhun ah angsung metna bek etna hangin mawhna tampi tak piangsak hi.
American gam ah nisim in mawhthupiang (criminal cases) 23000 val bang ahi hi. Nai lang (minit 30) sim in mi kithat phial hi. A hang bulpi in American tangpi tangta sungah leh sang pilsina lam ah lamkhialhna, hoi na hang a hipi pen hi. Gtn in American te in ei le ei kimuanna (self-confidence) pen thupi sak diak uhi. A neu tung panin ama tha tawh amah kimuan na ding kisin sak uhi. Sen te ngeina kimakaihna bangin “thuakzawhna, cimai ou cih maisak ziauh theihna” bangmah neilo uhi. A hong gol uh ciangin ama angsung phattuamna a sukha, anopneh kha aom leh thau, tem cih bang gitlohna tawh thukkik pah uhi.
Tua mah bangin aneu vua kipanin gongtatna thu, mi kithatna video tv te enen kha uh ahih manin mithat ding pen baihsa mahmah uhi. (Eimi ten zong ih tanote a kum tawh kituak in video kilawm kituak etsak ding thupi ding hi.)
(ii) Na Khangno lai nasep hanciam in
American ka tuntung lam in nasem kawm in sang ka kah hi. Ka nasepna pen ka sang vua Lab khan ah ahi a, mikang khat le mivom khat tawh kasem khawm hi. Sun lam in ka nasep ka sem aa, zan lam in sang ka kah hi. Sun le zan man hun neilo, sani, nipi na-ngawn tawlngak hun nei manlo in ka om lam ka lawmten hong muh ciangin “Henry aw banghang aa hizah ta in hanciam zenzen na hiam. Nasep man khit ciang zusai (bar) pai in beer dawn hichiat, sani, nipini te ah bawlung suih en hichiat lel ve. Mihing nuntakna icih pen tomno sung bek hilel lo maw. Noptak in om hichiat lel ve” hong ci thei zel uhi. Ken bel “ih khangno lai mah in ih hanciam kei leh ih teek ciang kisikna bek hi ding hi” ci’n ka dawngkik hi.
A sawtlo in Bachelor, Master le Ph.D lukhunelkaai ka ngah toto hi. Ka lawmte geel ahih leh Lab khan ah vante sil in nasem in omlai uhi.
kum 10 bang hong sawt ciangin kei pen University khat ah Professor khat ka hi ta hi. Ka lawmte geel ahih leh van sawp/sil mah in na omlai uhi.
kum 20 bang hong cingto ta hi. Ken kahih leh thu tampi tak ka sittel khia khin ta hi. Ka lawmte geel ahih leh van te sawp/sil mah in omlai uhi. Kei pen Lab khan ah a lianpen director dinmun ka tungto ta a, ka lawmte geel ahih leh lab khan van sawp/sil mah in na om lai uhi.
Nikhat ka lawm mikang pa in phone tawh hong hopih hi. Tun ahih leh amah kum 63 pha ta hi. “Henry aw nidang aa nong gen thute nak man mahmah ei. Kei zong nang bangin hanciam kha zenzen hileng Ph.D buaih khat bek ngah ta mah ding hiveng, na ci na?”
“Ka sangnaupang te kiangah bel Pilna deih Teekta cih bang omlo ci’n amau hanciam nopna ding gen thei zel mah ve ingh in, ahih hang tu aa nang dinmun bel lemnon kei mai veh aw lawm….. nang na hun neih teng mawkzat khin mang cin aa, tun kipan ding hi lecin zekai ta mai thei niteh…” ci’n nuikawm sa in ka dawngkik hi.
“Tun bel Lab khan ah vante sil/sawp nading tha kicing zong nei non keng. Ka khuak zonglah thuciamteh theilua non kei… a cil pan in theikhol thei hizen leng beer dawn hun, bawhlung suih et hunte khiam in nang mah bangin hanciam ning” ci’n kisikna tak tawh hong gen hi.
(iii) Ih hanciam kei leh cikmah hun in ih ma kitun ngeilo
Khat vei Irvine khua ah sang khat ah thugen dingin hong kicial hi. Tua mun ah sangnaupang makai khat tawh ka kiho hi. Maikum ciang hileh sang man ding ahih lam, kineihsiamna (actor) uk mahmah ahih lam leh University siamsinna pen akisam khollo, amawkna ahih lam, bangmah pilna, theihna kician kingahlo bek thamlo sanglai zong buaipi khat hi ci’n hong gen hi.
“Nuntakna icih pen meileng tung tuang tawh kibang hi. University sanginn panin pilsinna na neih theih ciang bek in tua meileng letmat a ngah tawh na kibang hi. Bang meileng tuang ding, koi lam zuan in pai ding cih pen buaih ngahkhit ciangin a kikhentat ahi hi. A zenzen in University siamsinna neilo hilecin tua meileng tungah kah theilo ding hiteh” ci’n ka dawngkik hi.
Leitung ah mi tam asisak pen thu 10 te ah lungtang natna, cancer natna cihte kihel hi. Ahi zongin nasep hahkatluatna kihello hi.
Thadahna in na khete gik sak hi. Na hanciam kei leh koimah tunglo ding hiteh.
(iv) Hun
Yale University aa Law sang le Medicine sangte, New Haven cih bang University 15 ah thugenna ka nei hi. Mipawl khatte in bangci dan aa hibang dan hun ngah/nei thei hiam ci’n lamdang sa mahmah in hong dong zel uhi.
Pasian pen thuman mahmah hi. Hau taleh zawng taleh, pil taleh hai taleh, mikim in nikhat in nai 24 hun ki nei kim hi.
Gualzawhna tawhtang pen tua nai 24 koi ci zat cih tungah kinga mahmah hi. Pawlkhatte in zudawnna, gualnopna, kimawlna peuhin beisak thei uhi. Pawlkhatte in hahkat in, pilsinna thukanna in zang uhi. A gualzo mite icih pen hun hoihtak le manpha takin a zangtheite ahih lam tangthute ah ihmu thei ding hi.
A zenzen in mikhat sangin nikhat in nai 5 val a ngah bang hileng kum khat in nai 2000 val (ni 90 val) a ngah ka suak hi.
Kantelna khat ah American khangno khat in nikhat in nai 4 le lang nasem, tawlngak hun leh ihmut hun nai 9, nekna dawnna nai3, inn vai lo vai nai 2, tualo a tuamtuam ah nai5 le lang cih bangin zang hi ci hi.
Mihing khat in kumkhat in nai 8760 nei hi. Ihmut hun ding nai 3285, a dang bangmah ahilo a tuamtuam aading nai 2075 tak beisak zen uh suak hi.
Ihmut hun nai2 val bang khiam in, annek hun nai 1 bang kikhiam thei hileh nai 3285 bang kingah thei hi. Hih hunte nasepna hun in zang thei hileng mikhat in kumnih in a sep ding na pen nang kumkhat in zo ziau ding hiteh.
Kei pen zingsang nai 5 in ka tho hi. Thukhun (Law) le science tawh kisai laite kasim hi. Nai 6 ciangin nasep ka kuan hi. Nikhat sung kasep dingte ka geel hi. Meeting, thukhenzum kah, thusittel, lab khan lut, thugenna nei cihte tawh ka buai cip thei hi. Zan 11 hun in inn ka tung kik thei zel hi.
Pawlkhatte in nasemlo a omtheilo hong sa uhi. Hizah in na kasep zawhna pen ka zingthawh baihna leh lungsim siangtak aa thungaihsut theihna hang ahi hi. University siam kasin lai in sanglai sim kawm, naukeem kawm, video enkawm, la ngai kawm cih bangin ka zangkhawm hi. Hun khat sungin mithum tawh ka kiho kawmin ka khuak sungah ka thusittel ding thu ka ngaihsun thei hi. Ahi zongin akisamlo hunte ah thudang ka ngaihsun lo in thukhat bek tungah ka mitsuan (concentration) thei hi.
Lai lah gelhzo, na lah tampi semzo kahih manin pawlkhatte in ka kimuh uh ciangin “akhang ham ta ding kongsak, na naupang lai mawk cei” hong ci thei zel uhi. Tua hi a, kum khat in nai 3285 metbawl theih nading ka gen pah zel hi.
(v) Mite aading thupha
Hih zahtak in nasep ka hahkatna pen banghang hiam ci’n hng ki dong theizel hi. Kei pen sum hangin nasem kahih loh lam mi a tamzaw in hong thei ding uhi. Ka sum ngahna bulpite ahi editor sepna, laigelhna, thugenna, thusittel in evidence zonsakna cihte pan ka ngah sumte pen lab khante le University te ah ka piakhia kik hi. Lab khan aading akisam van le nate leina, puahphatna, lamthakna ahizong, scholarship piakna leh Sen gam panin sangnaupang pawlkhat sam in Forensic Science lam sintheihna ding sumtha tawh huhna cihte ka sem hi. Taiwan pan le Sen gam panin hih mun ah pilsinna hong neih khit uh ciangin a gam vuah ciahkik in forensic science lam tawh nasem in nasiatak in khangtosak uhi. Tua bek hilo in a dang gam pan in zong kei kiangah pilsin in hong pai uhi.
(vi) A gualzo le a guallel te kilamdanna
A gualzo te in buaina (problem) khat peuh aading lemkikna (solution) hi uh a, a guallel te in ahih leh lepkikna ii buaina bek mah mu den uhi.
Gualzo mite pen lemtuahna ii pawl hi a, a guallel te pen buaina buaipih pawl ahi hi.
A gualzote in geelna neikhol uh a, a guallel te zia ol hichiat uhi.
A gualzo te in “nang ta’ng ding hong sepsak ning” ci uh a, a guallel te in “hi pen kei sep ding hi kei” ci thei uhi.
A gualzote in “a hamsat ding hang sem zo ning” ci uh a, a guallel te in “sem leng zong bel hithei sam in teh, aih hang baih kei mawk in teh” ci uhi.
(v) Thumanna le cihtakna
Thumanna le cihtakna pen ka letkip thu ahi hi. Nasep na ah muanna, mite tawh kizopna ah thumanna le cihtakna pen akisam mahmah ahihi.
Khat vei Maine gamke palikleen ah palik nasem ding kisam ahih manin tua mun ah nasem ding a hong siau te interview neih pih na dingin hong kicial hi. Tua ni citciat in vuk huihpi nungin lampi te vukin tuamcip in koimah kipai theilo hi. Ka zi in interview phi ding zong kuamah hong pai ken teh, nang zong inn ah tawlnga hichiat lel ve hong ci hi. Ahizongin ka kamciamna, ka kipsaksa thu ahih manin ka pai veve hi. Nidang in nai 5 kiim kipaina pen vukkiatna hangin nai10 bang kipai hi.
Zingsang nai 9 panin interview kipan ding cih ahih manin nai 9lap in ka tung hi. Palik zum aa nasem te le Palik bo pa in lamdang hongsa mahmah uhi. Amau ngaihsutna ah vuk kialua ahih manin apai thei nonlo dingin a hong seh uh na hihi.
Ka zi hong cih mah bangin kuamah hong pai lo uhi.
Nitak kuan ciangin khat hong tung liamliam sam hi. amah pen nikhat sap lai pek panin a inn panin a hong kuankhia ana hi hi. Midang te zahin nasepna tuahkhakthu (experience) a tam neihloh hangin vuk huihpi nuai ah, lam kikhak in haksatna tampi nawkkhia in interview phi ni ding ah hong tungzo ahih manin amah pen muantak suantak hi ci’n Palik bu pakiang ka gen aa, Palik buno dingin khaat dingin ka gen hi. Palikbu pa zong thukim pah hi.
Thumanna leh cihtakna nei peuh leng ih omna peuhah miten hong muang in, ei mahmah zong ih kha muang den lel hi.
Nk Khanno (Zingsol)
28.9.17 – 5.10.2017
Sr; Ninenine Sanay gelh “Dr Henry C.Lee, Cracking Cases”
Comment piaknop aomleh...